S

x

n

tipolitikal

"Te ee se ee ee anarhistički časopis sa balkana =. Saeed

= f As Si : x S hh # oktobar/listopad 2023/broj 3 "S > Se | Pl

a. y) f- l à Ñ Nu : M a u my ANE X Vk Sat X te kme U Mo - x MOR a S L` * La a w by . . a

Antipolitika

Mi nemamo klasike ili osnivače čije portrete držimo na zidovima, onima napravljenim od cigle ili mentalnim, svejedno je. Rušimo zidove, a od idolopoklonstva bežimo kao od kuge.

Bakunjin i drugovi nisu osnovali anarhistički pokret, niti su njegove principe sintetisali u čistoj intelektualnoj kontemplaciji. Naprotiv, anarhistički pokret je izrastao iz krila Međunarodnog udruženja radnika (poznatog i kao Prva Internacionala) koje su činili proleteri koji sebe na početku nisu ni nazivali anarhistima. Bakunjin u Prvu internacionalu nije ušao kao anarhista, on je to postao pod uticajem prakse i vizije koje su ovi proleteri već praktikovali i razvijali.

Ovi ljudi su početkom druge polovine 19. veka imali snažnu viziju mogućnosti novog sveta zasnovanog na solidarnosti i uzajamnoj pomoći. U toj viziji Internacionala je bila revolucionarna organizacija, ali i zametak budućeg društva u ljušturi starog sveta, ona je istovremeno bila organizovana i zamišljena kao globalna mreža koja je trebala da organizuje i koordiniše celokupni društveni i komunalni život, svojevrsna anti-država.

Ovo nam ukazuje na to da je anarhistička misao nastala kao odraz prakse. Ali, da bi naš pokret disao punim plućima i istinski živeo, neophodno je da se praksa i analiza neprekidno ogledaju jedna u drugoj, večito promenljive, u stalnom pokretu.

Oni čija vizija nije premašivala ideju o "socijalističkim" partijama koje osvajaju državnu vlast, ovaj pokret nisu razumeli: on je za njih bio “apolitičan", zbog svoje nezaiteresovanosti za učestvovanje u parlamentarnoj politici. A zapravo radi se o nečem sasvim drugačijem.

Kao što odbijamo legitimitet države, kao institucije koja nasiljem osigurava postojanje eksploatatorskog sistema, tako odbijamo i "politiku" kao izdvojenu sferu života, kojom se bave specijalisti. Mi smo zainteresovani za život, a

da bismo živeli slobodno i disali punim plućima, sfera političkog mora biti razmontirana, jednako kao i država/kapital/ patrijarhat.

Antipolitika je život bez zidova i ograda, ona je naše srce i novi svet koji u njemu nosimo.

Ljudi koji pričaju o revoluciji i klasnoj borbi, a da pri tom ne govore eksplicitno o svakodnevnom životu, bez razumevanja subverzivnog potencijala ljubavi i onoga što je pozitivno u odbacivanu svih ograniče-

nja, takvi ljudi nose leševe u ustima.

Raoul Vaneigem

Anarhisti nikome ništa ne obećavaju

Maria Nikiforova

Nijedna teorija, nijedan gotovi sistem, nijedna knjiga koja je ikada napisana neće spasiti svet. Mihail Bakunjin

Borite se da održite taj osećaj za organizovanost

i nemojte dozvoliti da bude uništen od strane onih koji misle da je anarhizam doktrina koja nema ničeg zajedničkog sa stvarnim životom. Anarhizam je suprotnost sektaštvu i dogmi. Usavršava se u akciji.

Nestor Mahno,

(obraćao se B. Durrutiju i F. Ascasu)

Mi slijedimo ideje, a ne ljude, i borimo se protiv navike utjelovljavanja principa u jednom čovjeku.

Errico Malatesta

a EJntipolitika

Slika na naslovnoj i poslednjoj stranici:

Franjo Tuđman i Slobodan Milošević tokom sastanka na Brdu kod Kranja 1991.

Fotograf: Jeremy Sutton-Hibbert

Ovo izdanje časopisa ima tri verzije. Jedno na engleskom, drugo na grčkom i treće na jeziku kojeg zovemo ,naš“, a koji je još poznat i kao srpski, hrvat- ski, srpsko-hrvatski, bosanski, bošnjački, crnogorski, bunjevački, štokavski itd.

U Antipolitici se koriste svi standardi našeg jezika.

antipolitika.noblogs.org

Kontakt: antipol@riseup.net

Sadrzaj

7 Bijeda nacionalizma

11

35

43

49

55

73

97

Uvod u Antipolitiku#3

Stalna privlačnost nacionalizma (1984) Fredy Perlman

Preliminarne teze o grčkoj naciji za svakodnevnu upotrebu Our baba doesn't say fairy tales and friends

Trebamo li pripadati narodu? De Passage

Nacionalizam kao temelj svake države Prilog anarhističkoj analizi nacionalizma na postjugoslavenskom području

Protiv imperijalizma se ne može boriti anti-imperijalizmom Clandestina

Jungslawen i nihilistički nacionalizam 1907-1914

U tamnici nacionalizma Komunistička partija Jugoslavije i nacionalno pitanje

133 Nacionalni fenomen

Grupa protiv nacionalizma

147 Protiv Astlana

Kritika čikano nacionalizma Ediciones Inéditas

153 Uspon i vladavina ekstremnog centra

159 Psametihova djeca

ili kojim će jezikom progovoriti revolucija Nina Colović

185 U susret drugom ljudskom biću

Ideje o nacionalizmu u Covjeku bez osobina Roberta Musila

Dvije strane nacionalizma: huligani napadaju prajd u Beogradu; Ljevičarski političar (Možemo) odaje počast grobu Franje Tuđmana u Zagrebu

Bijeda nacionalizma

Uvod u Antipolitiku#3

red vama je treci broj Antipolitike, posvecen temi nacio-

nalizma i nacionalnih država. U kapitalističkoj svakodne-

vici, naši nam životi ne pripadaju. To je najočitije u ratnim vremenima, ali je uvijek prisutna realnost. Nacionalne države osiguravaju da mi, kao pojedinke i kao zajednice, ne raspolaže- mo slobodno zemljom i vodom (privatizacija i nacionalizacija), svojim vremenom (škole, zatvori, nadnički rad, ,slobodno vrije- me”...), svojim tijelima (nadnički rad, rat, ograničenja u pristupu znanjima, liječenju i zahvatima kao što je pobačaj...). Kako onda možemo biti pozvani da volimo i branimo ,,svoju” naciju, kad ni- šta ovdje nije zapravo naše?

Mi se kao anarhistkinje i anarhisti ne želimo kretati s onu stranu nacija, već izričito protiv njih: prvo protiv nacije koja nam je pri- pisana, zatim protiv svih drugih. Ne želimo da naš pokret bude internacionalan, već antinacionalan. Jer nema ničega inherentno dobrog u pripadanju naciji ili narodu, čak i ako se radi o ,maloj" naciji ili potlačenom narodu. Povijest pobedničke Narodno oslo- bodilačke borbe vođene od strane Komunističke partije Jugosla- vije pokazala je da kad god je osvajanje državne moći ili izgrad- nja bilo kakve vertikalne strukure cilj borbe, slogan nacionalnog oslobođenja postaje samo još jednom ideološkom legitimacijom nečijeg prava vladanja nad drugima.

PATITTOdTIUJMJ

n

Nadalje, pljačkaški ratovi devedesetih dokazali su lažnu dihotomiju desnog i lijevog nacionalizma, lažnu dihotomiju , pobjednika?" i ,gubitnika" u ratu, kao i lažnu dihoto- miju ,agresora" i ,,žrtvi“.

Milošević i njegova Socijalistička partija Srbije predstavljali su anti-imperijalističku stranu nacionalizma koja se predstavljala kao protivnica zapadnih sila i nastojala se svrstati uz rusiju i kinu, koristeći pritom ljevičarsku i antiglobalističku retoriku. S dru- ge strane, tuđman je bio vođa otvoreno desnog nacionalističkog režima s pro-fašistič- kim elementima i entuzijastičnom prozapadnom retorikom. Ove razlike nisu ni na koji način omele suradnju dvaju režima, niti su ikako izmjenile činjenicu da su oba svoju energiju primarno usredotočili na bogačenje i jačanje vlastite moći. Dok su se događali najstrašniji ratni zločini - tijekom srpske i hrvatske agresije u bosni, etničkog čišćenja hrvatske pod tuđmanovim režimom i kosova pod miloševićevim - protok kapitala nije nikad stao, i sa svakim su počinjenim zvjerstvom vladajuće klase postajale moćnijima.

Prednja i stražnja strana korica našega časopisa prikazuju predsjednika srbije (miloševi- ća) i hrvatske (tudmana) tijekom sastanka predsjednika jugoslovenskih republika 1991. u Brdu kod Kranja u sloveniji. Fotografija oslikava dvije naizgled suprotne strane nacio- nalnoga konflikta. Tijekom sastanka, sudionici su pravili dogovore oko procesa raspada federalne države, i uskoro je taj proces poguran u fazu krvavoga rata koji je prouzročio mnogo smrti i tragedija. Danas znamo da su za cijelo vrijeme trajanja rata nacionalni lideri takozvanih zaraćenih strana komunicirali i koordinirali se u zajedničkom projek- tu primarne akumulacije kapitala u najbrutalnijoj formi rata protiv proletarijata. U tom su procesu vladajuće klase srbije i hrvastke enormno profitirale, ne usprkos stradanju širega stanovništva, već upravo zbog tog stradanja koje su uzrokovale i koordinirale. Cinizam je išao toliko daleko da su ,neprijateljske strane“ tokom rata čak međusobno trgovale municijom i oružjem.

Fotografija također prikazuje dvije stvarne strane svakoga rata. Vladajuću klasu s jed- ne strane (u ovom slučaju obje strane Antipolitike), a s druge napadnute proletere koje ovdje predstavlja poslušni konobar koji pokušava da odradi svoj posao i pritom bude nevidljiv.

Druga lažna dihotomija jest ona ,pobjednika" i ,gubitnika". Ako se nađeš na drugoj, napadnutoj, silovanoj i opljačkanoj strani nacionalnoga konflikta, odnosno, na strani pod napadom država i vladajućih klasa, pojmovi kao što su pobjednička i poražena strana rata su besmisleni, jer toliko je očito da su svi na tvojoj strani brutalno pora- ženi.

Ipak, bijeda nacionalizma različito se ispoljava u ,pobjednickim” i ,poraženim" dr- žavama.

U srbiji, gdje nacionalni projekt nije ostvario svoje javno iznesene ciljeve, ,poraz" se koristi za potpirivanje nacionalističkih frustracija i, pogotovo nakon bombardiranja srbije od strane NATO-a 1999., za poticanje ideologije po kojoj je srpska nacija žrtva moćnih, sveprisutnih i zlokobnih sila, što pak daje dodatno ideološko pokriće faši-

stičkim siledzijama koji se predstavljaju kao „protivnicima dominan- tnog liberalnog poretka" ili čak zapadnog imperijalizma (Sto, primjeri- ce, ispoljavaju premlaćivanjem osoba koje percipiraju kao kvir).

U hrvatskoj, gdje su nacionalisti postigli svoje ciljeve, nacionalizam je sveprisutan i potpuno legitiman. Čak je i lijevo-liberalna partija tre- nutno na vlasti u gradu Zagrebu položila cvijeće na tuđmanov grob, odajući priznanje velikom predsjedniku i velikom tatici svih hrvata.

Nacionalizam "pobjednika" dodatno je učvršćen inzistiranjem na na- rativu žrtve, a kad je nacija definirana kao žrtva, svaki nacionalistički potez postaje legitiman i neupitan. Uparen s narativom ,, žrtve", polo- žaj ,pobjednika" u ratu čini nacionalizam u hrvatskoj toliko neupitnim da su, primjerice, fašistički slogani iz drugog svjetskog rata tolerirani ako ih koriste veterani rata devedesetih (u hrvatskoj službeno zvanog ,domovinskim ratom”). Uz srbiju kao glavnog agresora (protiv hrvat- ske, bosne i kosova), hrvatska je odriješena odgovornosti za napad na bosnu i etničko čišćenje srpske populacije iz hrvatske, jer ne može se istovremeno biti i ,,zrtvom” i ,agresorom”.

Teško je reći koja je od ove dvije strane nacionalističke bijede bijed- nija, ali sasvim je apsurdno predložiti da bismo trebali odabrati jednu od njih.

Otkako je nacionalizam uveden protiv nas na Balkanu, bilo je onih koji su mu se suprotstavjali i protiv njega se borili. Prvi socijalistički program napisan na srpsko-hrvatskome jeziku, eksplicitno je pozvao na uništenje svih država na Balkanu. Ne samo imperijalnih sila kao austro-ugarske monarhije i turske, već i novonastalih malih, ,,slo- bodnih" i anti-imperijalističkih država poput srbije, čiji su naciona- listi u to vrijeme radili na formuliranju svojih genocidnih programa.

Taj je socijalistički program pozivao na stvaranje Balkanske federa- cije, ali ne kao federacije nacija i država, već kao federacije revolu- cionarnih proletera odlučnih da svijet oslobode bijede kapitalizma i država.

To su historijske težnje koje želimo afirmirati, preobraziti, nadići i ostvariti.

Mi smo federacija očaja preobraženog u ljubav i bijes. Balkanska fe- deracija bez država i nacija!

PATI TTodr3ujW

A

om YOU NAME IT |

REELS ; ENTE CTT

LIL EA LTTITA gli a

IE

Stalna privlacnost nacionalizma (1984)

Fredy Perlma

okom XX veka nacionalizam je nekoliko puta proglaSavan mrtvim:

* posle | svetskog rata, kada su Austrija i Tur- ska, poslednje evropske imperije, bile razbije- ne na nezavisne nacije i kada se smatralo da su, osim cionističkih, sve druge nacionalistič- ke težnje ostvarene.

e posle boljševičkog puča, kada se govorilo da je buržoaska borba za samoopredeljnje preva- ziđena borbom radničke klase, koja nije naci- onalno određena.

* posle vojnog poraza fašističke Italije i naci- stičke Nemačke, kada su genocidne posledice nacionalizma bile svima vidljive, za šta se mi- slilo da je trajno diskreditovalo nacionalistički program i praksu.

(Said (POSTAVI

IERA

Ipak, četrdeset godina nakon poraza fašista i nacista, vidimo da je nacionalizam ne samo pre- živeo već i doživeo pravu renesansu. Nacionali- zam nije oživela samo takozvana desnica, već pre svega takozvana levica. Nakon rata sa naci- onalsocijalistima, nacionalizam nije više bio pri- pisivan isključivo konzervativcima, već je postao program i praksa mnogih revolucionara, koji tvrde da je to jedini istinski i delotvorni revolucionarni program.

Levičarski ili revolucionarni nacionalisti insistira- ju da njihov nacionalizam nema ništa zajedničko sa nacionalizmom fašista i nacista. Po njima, to je nacionalizam potlačenih ljudi, koji teže ličnom i kulturnom oslobođenju.

U skladu s vladajućom predrasudom (vrlo zgod- nom za manipulaciju), imperijalizam je relativno

= exTatrodr auf

skora pojava, a njegova glavna ambicija je koloni- zacija celog sveta. To je ,poslednji stadijum kapi- talizma“. Ova dijagnoza podrazumeva specifičan lek: nacionalizam. Ratovi za nacionalno oslobo- đenje srušiće imperijalističko carstvo.

Ova dijagnoza možda služi svrsi, ali ne objaš- njava bilo koji događaj ili situaciju. Mnogo bliže istini dolazimo kada ovaj koncept postavimo na- glavačke i kada kažemo da je imperijalizam bio prvi stadijum kapitalizma, da je svet vremenom bio kolonizovan od strane nacionalnih država, a da je nacionalizam vladajući, aktuelni i nadamo se poslednji stadijum kapitalizma. Dokazi za ovu tvrdnju nisu otkriveni juče; oni su odavno poznati, baš kao i predrasude koje služe tome da ih os- pore.

Bilo je veoma poželjno, iz mnogo razloga, zabo- raviti da sve do skora vladajuće sile Evroazije nisu bile nacionalne države već carstva. Nebe- sko Carstvo dinastije Ming, Islamsko Carstvo dinastije Otomana i Katoličko Carstvo dinastije Habsburga dugo vremena su se borili za do- minaciju nad poznatim svetom. Među ova tri carstva, katolici nisu bili prvi imperijalisti već poslednji. Nebesko Carstvo dinastije Ming vla- dalo je većim delom istočne Azije i raspolagalo velikom prekomorskom flotom mnogo pre nego što su katolički pomorci izvršili invaziju na Mek- siko.

Apologete katoličkih podviga zaboravljaju da je između 1420-1430. kineski carski službenik čeng Ho komandovao pomorskom ekspedicijom od 70.000 ljudi i plovio ne samo do Malajskog poluostrva, Indonezije i Cejlona već i do persij- skog zaliva, Crvenog Mora i Afrike. Obožavaoci katoličke Konkviste takođe zaboravljaju imperi- jalistička dostignuća Otomana, koji su osvojili skoro sve provincije nekadašnjeg rimskog car- stva, osim najzapadnijih oblasti, zavladali se- vernom Afrikom, srednjim istokom i polovinom Evrope, držali pod kontrolom ceo Mediteran i došli do zidina Beča. Katolički imperijalisti su krenuli na zapad, iza granica poznatog sveta, ne bi li nekako izbegli okruženje.

Ipak, Ameriku su ,otkrili“ upravo katolici, a geno- cid, destrukcija i pljačka, koji su pratili to ,otkri- će“, izmenili su odnos snaga između evroazijskih imperija.

Da li bi kineski ili turski osvajači bili manje de- struktivni da su oni prvi ,otkrili Ameriku“? U sva tri carstva na strance se nije gledalo kao na ljude, već kao na legitiman plen. Za Kineze su svi ostali bili varvari. Muslimani i katolici su jedni za druge bili nevernici. Termin nevernik nije tako brutalan kao termin varvar, budući da nevernik prestaje da bude legitimna meta i postaje ljudsko biće pro- stim činom preobraćenja na pravu veru, dok var- vari ostaju legitimna meta sve dok ih civilizatori sasvim ne pokore.

Termin nevernik i njegova moralna dimenzija bili su u kontradikciji sa praksom katoličkih osvaja- ča. Ovaj raskorak između propovedi i dela uočio je jedan rani kritičar katoličke konkviste, po ime- nu Las Kazas (Las Casas). On je primetio da su obredi preobraćenja bili uvod u pljačku i istreblji- vanje nevernika, dok preobraćenici nisu postajali punopravni katolici već robovi.

Las Kazasova kritika je kod Crkve i Krune izazva- la tek nešto više od nelagodnosti. Bili su doneti

novi zakoni, u osvojene zemlje slate su inspek- cije, ali sve to nije imalo nikakvog efekta jer su dve glavne aktivnosti katoličke ekspedicije, pre- obraćenje i pljačka, bile u nerešivoj kontradikci- ji. Većina sveštenika bila je potpuno posvećena spašavanju zlata i proklinjanju duša. Katolički Car je sve više zavisio od opljačkanog bogatstva, kojim su finansirani matica, vojska i flota koja je sprovodila pljačku.

Pljačka je i dalje imala apsolutnu prednost nad preobraćenjem, ali kod katolika je to ipak izazi- valo nelagodnost. Njihova ideologija nije bila sasvim prilagođena praksi. Katolici su se silno obogatili pljačkom Asteka i Inka, čija su carstva opisivali kao slična habsburškom, a njihovu reli- gioznu praksu kao ni izbliza tako demonsku kao što je bila praksa njihovih zvaničnih neprijatelja, otomanskih Turaka. Ali, katolici nisu imali mnogo koristi od istrebljivanja onih zajednica koje nisu imale kraljeve, niti stajaću vojsku. Takvi pohodi, koji su redovno bili preduzimani, bili su u još ve- ćem sukobu sa njihovom ideologijom i bili su sve samo ne herojski.

hina

E

Sukob između religozne ideologije osvajača i njihove prakse nisu razrešile preteče nove druš- tvene formacije - nacionalne države. Prave pre- teče pojavile su se iste godine, 1561, kada je jedan prekomorski avanturista proglasio svoju nezavisnost od Krune i kada je u Evropi nekoliko carskih bankara i trgovaca povelo rat za neza- visnost.

Konkvistador i avanturista, Lope de Agire’, nije uspeo da dobije širu podršku i bio je pogubljen.

S druge strane, carski bankari i trgovci mobilisali su stanovništvo nekoliko provincija i uspeli da ih otcepe od carstva. Ove provincije kasnije će dobi- ti naziv Holandija.

Ova dva događaja još uvek nisu bili borba za naci- onalno oslobođenje. Bili su to vesnici stvari koje

1. Lope de Aguirre: Ozloglašeni španski konkvistador i avan- turista (potpisivao se kao Lope de Aguirre, Lutalica). Pokušao da na delu teritorije današnje Venecuele uspostavi svoj domi- nion. Harao celim severnim delom južne Amerike. Pogubljen 1561. (Prim. prev.)

o exTatTodr auf

Conleety Be Wie

DT

će se tek dogoditi, ali i podsetnik na prošlost. U neverničkom rimskom carstvu, ulogu Carevog čuvara imala je pretorijanska garda. Ova garda je preuzimala sve više imperatorskih funkcija, sve dok nije stekla veću moć i od samog Cara. U arap- skom islamskom Carstvu istu ulogu imala je Ka- lifova garda sačinjena od Turaka. Turski gardisti, poput ranijih Pretorijanaca, preuzimali su sve više kalifskih funkcija sve dok vremenom nisu preuzeli carsku palatu i carsku administraciju.

Lope de Agire i holandski gospari nisu bili ha- bsburška Garda, ali su ovaj andski avanturista i holandske finansijske i trgovačke kuće stekli značajne imperatorske funkcije. Ti pobunjenici, poput ranijih rimskih i turskih gardista, želeli su da se oslobode od duhovne podređenosti i mate- rijalnog pritiska koji su išli uz služenje Caru. Od trenutka kada su sami stekli imperatorsku moć, Car je za njih postao samo parazit.

Kolonijalni avanturista Lope de Agire nije mogao da posluži kao uzor drugim pobunjenicima; nje- govo vreme još nije bilo došlo.

Ali, holandski gospari su sasvim odgovarali toj ulozi; to je bilo njihovo vreme. Oni nisu zbacili im- periju, već su je samo racionalizovali. Holandske

finansijske i trgovačke kuće su već posedovale veliki deo bogatstva Novog Sveta. Najvećim de- lom to bogatsvo bilo je stečeno kao nadoknada za redovno snabdevanje carske flote, vojske i po- seda. Ali, njihova ambicija sada je bila da sami krenu u pljačku kolonija, za svoju vlastitu korist, neopterećeni parazitskim gospodarom. Pošto nisu bili katolici već kalvinistički protestanti, ra- skorak između njihovog religioznog učenja i dela nije ih mnogo uznemiravao. Njih nije zanimalo spasavanje duša. Njihov kalvinizam učio ih je da je nemilosrdni Bog još na početku Vremena spa- sio i prokleo sve duše i da u tom božjem planu nijedan holandski pop ne može ništa da promeni.

Holanđani nisu bili krstaši; oni su bili posvećeni proračunatoj, rutinskoj pljački, u kojoj nije bilo ničeg duhovnog ili herojskog. Pljačkaške flote odlazile su i vraćale se iz pohoda po tačno utvr- đenom rasporedu. Činjenica da su opljačkani stranci bili nevernici, bila je manje važna od činje- nice da to nisu bili Holanđani.

Zapadnoevropski vesnici nacionalizma izmislili su termin divljak, divljaci. Bio je to sinonim za ono što se u evroazijskom Nebeskom Carstvu nazivalo varvarom, varvarima. Oba ova termina imala su za cilj da neka ljudska bića proglase za legitimni plen.

KKK

Tokom naredna dva veka, osvajanje, pokoravanje i pljačka koje su započeli Habsburzi, postali su manir drugih evropskih kraljevskih kuća.

Gledano očima nacionalističkih istoričara, ti prvi kolonizatori, kao i njihovi kasniji nastavljači, izgle- dali su kao nacije: španija, Holandija, Engleska, Francuska. Ali, gledano s jedne mnogo prikladnije tačke, iz ugla same prošlosti, kolonijalne sile su bile Habsburzi, Tjudori, Stjuarti, Burboni, Oranži - dinastije identične dinastičkim porodicama koje su se otimale za bogatstvo i moć još od pada Za-

padnog Rimskog Cartsva. Ti entiteti više nisu bili samo feudalni posedi, ali još uvek nisu bili ni pot- puno razvijene nacije; oni su već posedovali neke, ali ne i sve odlike nacionalne države. Element koji je najupadljivije izostajao bila je nacionalna armi- ja. Tjudori i Burboni su već manipulisali nacional- nim osećanjima svojih podanika, „Engleza“ i ,Fran- cuza“, posebno u međusobnim ratovima. Ali, ni škoti i Irci, kao ni Korzikanci i Provansalci, nisu bili regrutovani da se bore i ginu zbog ,ljubavi prema otadžbini“. Rat je bio samo mučni, feudalni teret, mrska obaveza; jedini dobrovoljci bili su avantu- risti koji su sanjali o zlatu; jedine patriote bile su patriote Eldorada.

Principi koji će kasnije postati nacionalistički program još uvek nisu odgovarali ukusu vlada- jućih dinastija, koje su se i dalje oslanjale na sopstvene, ofucane, ali isprobane principe. Nove principe usvojile su njihove visoke sluge: njihovi kreditori, snabdevači začinima, snabdevači voj- ske i pljačkaši kolonija. Ti ljudi, poput Lope de Agirea i holandskih gospara, ili ranijih rimskih i turskih gardista, držali su ključne funkcije, a ipak su bili samo sluge. Mnogi od njih, možda i većina, nastojali su da se na svaki način oslobode tog tereta, da se otarase parazitskog gospodara i da sami krenu u pljačku kolonija, u svoje vlastito ime i u svoju korist.

Kasnije poznati kao buržoazija ili srednja klasa, ti ljudi počeli su da stiču bogatsvo i moć još od kada je prva flotila zaplovila put Zapada. Deo nji- hovog bogatsva poticao je iz opljačkanih koloni- ja; bila je to nagrada za njihove usluge Kruni; taj deo stečenog bogatsva kasnije je postao poznat kao ,prvobitna akumulacija kapitala“. Drugi deo tog bogatstva bio je plod pljačke njihovih suna- rodnika i suseda, uz pomoć metode koja je ka- snije nazvana kapitalizam. Sam metod nije bio toliko nov, ali je postao veoma popularan od tre- nutka kada je srednja klasa stavila ruku na zlato i srebro Novog Sveta.

Srednja klasa je tako stekla značajnu moć, ali još uvek nije imala iskustvo potrebno za preuzimanje centralne političke vlasti. U Engleskoj im je uspe- lo da zbace monarha (Carls I) i proglase Komon- velt, ali, iz straha da se narodna energija koju su bili mobilisali protiv više klase sada ne okrene i protiv njih, uskoro su postavili drugog monarha, čak iz iste dinastičke kuće (Carls II).

Nacionalizam nije došao na svoje sve do pred kraj XVIII veka, kada su dve velike eksplozije, u razmaku od trinaest godina, preokrenule relativ- no stabilan odnos između dve gornje društvene klase i zauvek izmenile političku geografiju pla- nete.

Godine 1776, idući Agireovim stopama, kolo- nijalni trgovci i avanturisti proglasili su nezavi- snost od prekomorskog monarha, nadmašivši svog prethodnika utoliko što im je uspelo da mobilišu većinu kolonističke populacije i da se otcepe od hanoverskog britanskog Carstva.

Godine 1789, prosvećeni trgovci i pisari nadma- Sili su svoje holandske prethodnike, jer im je us- pelo da mobilišu ne samo stanovništvo nekoliko rubnih kolonija već celu podaničku populaciju,

ae < PARAN DING POST ES

m Igi; priliku s s!

ve : Mia ZZOUNT

>

da zbace i pogube vladajućeg burbonskog mo- narha i da sve feudalne veze pretvore u nacio- nalne. Ta dva događaja obeležavaju kraj jedne ere. Od tada su sve preživele dinastije ubrzo ili postepeno postajale nacionalne, a njihovi po- sedi su sve više poprimali svojstva nacionalnih država.

kk

Te dve revolucije s kraja XVIII veka bile su veoma različite; svaka od njih je na poseban način dopri- nela ideji i praksi nacionalizma, ugrađujući u njih različite, ali često i kontradiktorne elemente. Nije mi namera da ovde detaljno analiziram te doga- đaje već samo da skrenem pažnju na neke od tih elemenata.

Obe pobune bile su uspešne u oslobađanju vazala od obaveza prema monarhističkim kućama i obe su uspele da uspostave kapitalističke nacional- ne države; ali između prvog i poslednjeg čina, te dve drame imaju malo toga zajedničkog. Glavni pokretači ovih pobuna bili su upoznati sa raciona- lističkom doktrinom Prosvetiteljstva. Ali, praktični i samonikli Amerikanci posvetili su se političkim problemima, pre svega problemu uspostavljanja državne mašinerije koja će moći da preuzme ini- cijativu na prostoru sa kojeg se kralj Džordž bio povukao. Kod Francuza je bilo drugačije; mnogi među njima otišli su mnogo dalje. Oni su kao pro- blem videli ne samo preuređenje države, već preu- ređenje celog društva. U pitanje je bila dovedena ne samo veza između podanika i monarha, već i veza između robova i gospodara — odnos koji je za Amerikance ostao svetinja. Obe grupe su bez sumnje bile upoznate sa Rusoovom mišlju da se ,ljudi svuda rađaju slobodni, a da su ipak svuda u lancima“. Ali, Francuzi su te lance shvatali mnogo ozbiljnije i učinili veći napor da ih se oslobode.

Pod uticajem istih onih racionalističkih doktrina koje su presudno uticale i na Rusoa, francuski re- volucionari pokušali su da primene društvenu mi-

sao na ljudsko okruženje, na isti način na koji je ,razum prirode“, nauka, počela da se primenjuje na prirodno okruženje. Ruso je radio za pisaćim sto- lom; on je nastojao da uspostavi društvenu pravdu na papiru, poveravajući ljudske poslove entitetu koji je nazvao opštom voljom. Revolucionari su agitovali u prilog društvene pravde ne samo na pa- piru već među mobilisanim i naoružanim ljudima, od kojih su mnogi bili vrlo gnevni, a većina veoma siromašni.

Rusoov apstraktni entitet prešao je u oblast kon- kretnog u obliku Komiteta za javnu bezbednost (ili Javno Zdravlje). Bila je to policijska organi- zacija koja je sebe proglasila za otelotvorenje opšte volje. Visokomoralni članovi tog Komite- ta počeli su da u ljudske poslove ulivaju razum. Videli su sebe kao hirurge nacije. Oblikovali su društvo po modelu svojih ličnih opsesija, uz po- moć sredstva koje je najviše ličilo na oštricu bri- jača u rukama države.

Primena nauke na ljudsko okruženje poprimilo je oblik sistematskog terora. Glavni instrument Razuma i Pravde postala je giljotina.

Vladavina Terora prvo je obezglavila bivše vlada- re, da bi se zatim okrenula ka samim revolucio- narima.

Opšti strah podstakao je reakciju koja je zajedno sa Terorom zbrisala i Pravdu. Pokrenuta energija

krvozednih patriota bila je usmerena preko grani- ce, s ciljem da strancima silom nametne načela prosvetiteljstva i da naciju preobrazi u Carstvo (Napoleonovi ratovi, prim. prev.). Snabdevanje nacionalne armije bilo je mnogo unosniji posao od snabdevanja nekadašnjih feudalnih vojski, što je mnoge bivše revolucionare učinilo bogatim i moćnim pripadnicima srednje klase - one koja je sada bila na vrhu, vladajuća klasa. Tako su teror i ratovi postali deo nasleđa kasnijih nacionalistič- kih projekata.

Nasleđe Američke Revolucije bilo je sasvim dru- gačije. Amerikance je manje zanimala pravda, a mnogo više pitanje vlasništva.

Doseljenicima-osvajačima sa severoistočne oba- le kontinenta Džordž od Hanovera bio je potreban isto koliko i Lope de Agireu Filip Habsbruški. Tač- nije, bogatim i moćnim doseljenicima administra- tivni aparat Kralja Džordža bio je potreban da bi zaštitio njihovo bogatstvo, ali ne i da bi ga stekli. Kada bi mogli da sami organizuju jednako repre- sivan i efikasan aparat, Kralj Dordž im uopšte ne bi bio potreban.

Sigurni u svoju sposobnost da sami stvore takav aparat, kolonijalni robovlasnici, zemljišni špeku- lanti, proizvođači, trgovci i bankari proglasili su poreze i ukaze Kralja Džordža nepodnošljivim. Najnepodnošljiviji od svih Kraljevih ukaza bio je ukaz koji je privremeno zabranjivao neovlašćene upade na teritoriju starosedelaca kontineta; Kra- ljevi savetnici imali su na umu životinjska krzna kojima su ih snabdevali lovci-urođenici; revolu- cionarnim špekulantima bilo je stalo do njihove zemlje.

Za razliku od Agirea, severna federacija kolonista je uspela da stvori nezavisni, represivni aparat, usput zadovoljavajući samo zahteve za minimu- mom Pravde; njihov cilj je bio ukidanje kraljevske vlasti, a ne i svake vlasti, posebno ne njihove. Umesto da se oslanjaju na manje srećne saputni-

ke-doseljenike ili stanovnike velikih šuma — o ro- bovima da ne govorimo - ovi revolucionari su se radije oslanjali na usluge plaćenika i dragocenu pomoć Burbonskog monarha, koga će nekoliko godina kasnije zbaciti nešto moralniji revolucio- nari.

Severnoamerički kolonizatori su raskinuli tradici- onalne veze između podanika i feudalnih gospo- dara, ali su, za razliku od Francuza, vrlo poste- peno menjali tradicionalne odnose zasnovane na osećanju patriotizma i nacionalne pripadnosti. Oni još uvek nisu bili nacija u pravom smislu; nevoljna mobilizacija kolonijalnog seljaštva nije bila dovoljna da ih stopi u jedno; višejezična, vi- šekulturna i društveno podeljena populacija po- danika još uvek nije bila povezana osećanjem pa- triotizma. Zato im je bilo potrebno nešto drugo.

Robovlasnici koji su zbacili svog gospodara, strahovali su da bi sada i njihovi robovi mogli da se reše svojih gospodara; uspešna pobuna robo- va na Haitiju učinila je ta strahovanja više nego opravdanim. lako više nije bilo opasnosti da ih urođeničko stanovništvo baci u more, trgovce i špekulante je veoma brinulo pitanje daljeg napre- dovanja u dubinu kontinenta.

Američki doseljenici-osvajači imali su na raspo- laganju sredstvo koje, za razliku od giljotine, nije bilo nov izum, ali je bilo jednako smrtonosno. To sredstvo, kasnije poznato kao rasizam, postalo je sastavni deo nacionalističke prakse. Rasizam je, kao i kasniji proizvodi praktičnog američkog duha, bio pre svega pragmatičan princip; sadržaj nije bio važan; bilo je važno da funkcioniše.

Ljudi su bili mobilisani na osnovu najmanjeg i najpovršnijeg zajedničkog imenitelja, ali su se tom pozivu odazvali. Ljudi koji su napustili svoja sela i porodice, koji su pozaboravljali svoj jezik i običaje, koji su nekada bili sve, a sada bili lišeni svega što ih je činilo delom neke zajednice, tre- balo je da boju svoje kože prihvate kao zamenu

ZI PATI TTodraujW

za sve Sto su izgubili. Novi manipulatori Cinili su sve da se ti ljudi osete ponosnim zbog nečega Sto nije bila ni lična crta, niti, poput jezika, steče- na sposobnost. Svi oni sada su bili jedna nacija, nacija belih ljudi. (Bele žene i bela deca postajali su važni samo kao skalpirane žrtve i dokaz be- stijalnosti onih koje je trebalo istrebiti.) Potvrda ovog osiromašenja je i popis fiktivnih osobina koje su belci navodno delili: bela krv, bele misli, pripadnost beloj rasi. Dužnici, beskućnici i sluge, kao belci, imali su sve zajedničko sa bankarima, zemljišnim špekulantima i vlasnicima plantaža, a ništa sa Crvenokošcima, Crncima, žutima. Spoje- ni na takvim osnovama, mogli su da budu mobili- sani i organizovani u ,bele kolone“, grupe za linč, „borce protiv Indijanaca“.

Rasizam je prvobitno bio samo jedan od načina za mobilizaciju kolonijalnih armija, ali iako je u Americi bio korišćen više nego bilo gde drugde, ipak je bio samo dopuna drugim metodama. Zr- tve pionira-osvajača i dalje su bile opisivane kao nevernici, bezbožnici. Ali, većina doseljenika su, slično kao i njihovi prethodnici Holanđani, bili pro- testanti, koji su na bezbožništvo gledali kao na nešto što može biti samo kažnjeno, ali ne i korigo- vano. Za žrtve se takođe govorilo da su divljaci, ljudožderi i primitivci, ali i ovi termini su korišćeni kao sinonimi za sve što nije belo, za stanje koje ne može biti poboljšano. Rasizam je bio ideolo-

gija savršeno prilagođena praksi porobljavanja i istrebljivanja.

Linčerski pristup, grupni obračun sa žrtvom koja je smatrana inferiornom, privlačio je siledžije bez trunke ljudskosti i osećaja za fer-plej. Ali, taj pri- stup nije imponovao svima. Ipak, američki bizni- smeni, pola lovci u mutnom, pola ljudi od povere- nja, uvek su imali za svakoga po nešto. Za brojne sledbenike Sv. Đorđa, koji su imali nešto malo časti i veliku žeđ za herojskim podvizima, opis neprijatelja izgledao je nešto drugačije: bili su to narodi bogati i moćni poput njih samih, koji žive u šumovitim planinama i duž obala Velikih Jezera.

Apologete herojskih pohoda španskih konkvista- dora imali su pred sobom primer carstava central- nog Meksika i Anda. Apologete pohoda američ- kih nacionalnih heroja našli su pred sobom samo narode; očajnički otpor urođeničkih, anarhističkih zajednica predstavljali su kao međunarodnu za- veru iza koje su stajali umovi tako moćnih vojnih arhona (vođa) kao što su bili ,generali“ Pontijak i Tekumseh. Velike šume bile su naseljene naci- onalnim liderima, efikasnim generalštabovima i nepreglednim armijama odlučnih patriota. Na toj slici nigde se ne vide represivne strukture njenih autora; pred očima su imali samo svoju tačnu ko- piju, samo sa svim bojama potpuno izkorenutim, nešto poput fotografskog negativa. Tako je nepri- jatelj predstavljen kao jednak u pogledu struktu- re, snage i ciljeva. Rat protiv takvog neprijatelja nije mogo biti stvar fer-pleja; bila je to surova nužnost, pitanje života i smrti. Ostale osobine neprijatelja, njegovo bezbožništvo, divljaštvo i kanibalizam, činili su zadatak obračuna, pokora- vanja i istrebljivanja još hitnijim, što je dodatno naglašavalo herojsku dimenziju tih pohoda.?

2. Pontijak, Tekumseh: najpoznatije, ali ne i jedine ratne po- glavice Otava i Šonija. Perlman aludira na poznatu sklonost da se o nekim indijanskim poglavicama govori kao o apolut- nim gospodarima ili vojskovođama po uzoru na evropske, što oni sigurno nisu bili. Uz ime Pontijaka vezuje se rat koji je tokom 1763. najozbiljnije ugrozio engleske kolonijalne pose-

“SITUATION OF AMERICA,

Time je nacionalistički program bio manje-više kompletiran. Ova tvrdnja može da izgleda čud- no onima koji nigde na terenu još uvek ne vide „prave nacije“. Sjedinjene Države još uvek su bile konglomerat različitih jezičkih, religioznih i kul- turnih zajednica, koji se ubrzano transformisao u carstvo napoleonskog stila. Čitalac će možda pokušati da primeni poznatu definiciju nacije kao uređene teritorije na kojoj žive ljudi koji imaju isti jezik, religiju i običaje ili makar nešto od toga. Ta definicija, jasna, zgodna za upotrebu i statična, ne govori ništa o samoj pojavi, već služi samo tome da je opravda. Društveni fenomeni nisu sta- tične definicije već dinamični procesi. Zajednički jezik, religija i običaji, kao i bela krv američkih kolonizatora, bili su samo predtekst i sredstvo za mobilizaciju osvajačkih armija. Kulminacija ovog procesa nije bila obogaćivanje zajedničkog već upravo suprotno: opšte osiromašenje, potpuni

de. Za samo mesec dana Otave i njihovi saveznici uništili su sve kolonijalne naseobine i utvrđenja u oblasti Velikih Jezera, osim Detroita i Fort Pita. Tokom opsade ovih utvrđenja Engle- zi su među Otave ubacili ćebad zaraženu boginjama, što je ubrzo izazvalo pravi pomor Indijanaca. (Prim. prev.)

ZA LE

184

gubitak jezika, religije i običaja; pripadnici nove nacije govorili su jezikom prestonice, klanjali se pred oltarom države i sledili samo one običaje koje je dopuštala zvanična, nacionalna politika.

KKK

Nacionalizam i imperijalizam su suprotni pojmovi samo na planu definicija. U praksi, nacionalizam je samo jedna od metodologija kojom se uspo- stavlja vladavina kapitala.

Stalni rast kapitala, često nazivan materijalnim napretkom, ekonomskim razvojem ili industrijali- zacijom, bio je glavna preokupacija srednje klase, takozvane buržoazije. Njihovo glavno vlasništvo bio je kapital; gornja klasa je posedovala nekret- nine.

Otkriće novog sveta neizmerno je uvećalo bogat- stvo srednje klase, učinivši je u isto vreme vrlo ranjivom. Kraljevi i plemstvo koji su prvi došli do novog blaga, ubrzo su morali da ga prodaju trgov- cima iz srednje klase, zadržavajući samo retke trofeje. Tu nije bilo pomoći. Blago nije stizalo u

o PATI TTodr3ujW

obliku u kojem se moglo odmah koristiti; tako su trgovci poceli da snabdevaju plemstvo korisnom robom u zamenu za opljackano blago. Ali, plem- stvo je jasno videlo da će ono biti sve siromašni- je, a trgovci sve bogatiji, osim ukoliko ne krene da pljačka i njih, uz pomoć svojih dobro naoružanih plaćenika. Srednja klasa je bila izložena stalnim napadima starog režima - napadima na svoje vlasništvo. Kraljeva armija i policija sigurno nisu bili prava zaštita; zato su moćni trgovci, koji su već vodili mnoge poslove carstva, preduzeli sve potrebne mere da bi okončali to stanje opšte nesigurnosti: sada su u svoje ruke bili preuzeli i policijske poslove. Gde god je to bilo moguće osnivali su svoje plaćeničke vojske. Ali, čim se na horizontu pojavila mogućnost osnivanja na-

cionalne vojske i nacionalne policije, oštećeni biznismeni prihvatili su je bez oklevanja. Glavna prednost nacionalne armije bila je garancija da će se sluga-patriota boriti zajedno sa svojim gaz- dom protiv sluge drugog, neprijateljskog gazde.

Novi, stabilniji uslovi koje je garantovao nacio- nalni represivni aparat bili su za vlasnike nešto poput staklenika, u kojem je njihov kapital mogao da raste, da se uvećava i umnožava. Sam termin „rast“ i iz njega izvedeni pojmovi, potiču iz kapi- talističkog rečnika.

Ti ljudi su gledali na jedinicu kapitala kao na zrno ili seme koje investiraju u plodnu zemlju. U pro- leće, iz svakog semena počinje da klija biljka. U

leto, iz svake od tih biljaka oni Zanju toliko novog semena da, nakon Sto plate nadoknadu za zemlju, sunce i kišu, na kraju imaju mnogo više semena nego na početku sezone. Sledeće godine oni sade na još većem polju, a zatim se šire na svo okolno zemljište i unapređuju ga. U stvarnosti, to inicijalno zrno ili seme je novac; sunce i kiša su utrošena energija radnika; biljke su fabrike, radi- onice i rudnici, a žetva roba - ostaci industrijski obrađenog sveta. Višak semena, profit, jeste za- rada koju kapitalista zadržava za sebe, umesto da ona bude raspodeljena među radnicima.

Taj proces, posmatran u celini, sastoji se u prera- di prirodnih supstanci u stvari za prodaju, robu, i zatvaranju radnika u pogone za proizvodnju, fa- brike.

Brak između kapitala i nauke omogućio je veli- ki skok napred ka stanju u kojem danas živimo. Laboratorijski načunici otkrili su metode kojim prirodni materijal može biti razložen na sastavne komponente; investitori su sav svoj ulog stavili na kartu procesa dekompozicije; naučnici-prakti- čari ili menadžeri shvatili su da se ovaj proces može primeniti i na radnike koji su im stajali na raspolaganju. Eksperti za društvene nauke izu- meli su ceo niz metoda da se radnici učine manje humanim, ali efikasnijim, što više nalik mašini. Zahvaljujući nauci, kapitalisti su bili u stanju da preobraze najveći deo prirodnog okruženja u si- rovinu za dalju obradu, u veštačke proizvode, a većinu ljudi u njihove poslužioce.

Kapitalistički proces proizvodnje analizirali su i kritikovali mnogi filozofi i pesnici, među kojima je najpoznatiji bio Karl Marks.* Njegova kritika je pokrenula i nastavlja da pokreće militantne druš- tvene pokrete. Ali, njegova analiza je imala jednu značajnu slepu tačku; većina njegovih učenika, ali i onih militanata koji nisu bili njegovi učenici,

3. Podnaslov prvog toma Kapitala glasi Kritika političke eko- nomije: Kapitalistički proces proizvodnje. (sve naredne napo- mene, F. Perlman, osim ,prim. prev.“)

zasnovala je svoju platformu na toj slepoj tački. Marks je sa puno entuzijazma podržavao buržoa- sku borbu za oslobođenje od feudalnih okova. Ko tada nije bio entuzijasta? On, koji je primetio da su vladajuće ideje jedne epohe uvek ideje vlada- juće klase, sam je delio mnoge ideje srednje kla- se koja je svuda dolazila na vlast. Bio je vatreni sledbenik Prosvetiteljstva, racionalizma, materi- jalnog progresa. Marks je taj koji je lucidno pri- metio da svaki put kada radnik reprodukuje svoj rad, svakog trena koji posveti obavljanju dodelje- nog zadatka, udahnjuje nov život materijalnom i društvenom aparatu koji ga dehumanizuje. Isti onaj Marks koji je sa toliko entuzijazma gledao na primenu nauke u procesu proizvodnje.

Marks je obavio temeljno istraživanje samog pro- cesa proizvodnje kao objašnjenja za fenomen rada, ali je za sobom ostavio svega nekoliko usputnih, površnih i nevoljnih komentara o pretpostavkama kapitalističke proizvodnje, o poreklu i prirodi inici- jalnog kapitala koji je taj proces i učinio mogućim.“ Bez tog početnog kapitala ne bi bilo ni investicija, ni proizvodnje, niti velikog skoka napred. Ove pret- postavke je analizirao jedan rani ruski marksista, Preobraženski , koji se nadovezao na nekoliko za- pažanja poljske marksistkinje Roze Luksemburg i formulisao svoju teoriju o primitivnoj (prvobitnoj) akumulaciji kapitala.“

Preobraženski je pod ,primitivnim“ podrazumevao osnov celokupnog kapitalističkog zdanja, temelj, pretpostavku. Te pretpostavke ne mogu se pojaviti u samom procesu kapitalističke proizvodnje, po- što bez njih taj proces ne bi ni bio moguć. One mo- raju biti negde izvan samog procesa proizvodnje. To negde su pre svega kolonije, njihovo opljačkano i istrebljeno stanovništvo. U prethodnom periodu, kada još nije bilo kolonija, početni kapital, pretpo-

4. Isto, deo VIII: ,Takozvana primitivna akumulacija“.

5. E. Preobraženski: Nova ekonomija, Moskva, 1926. ,Knjiga koja donosi veran opis primitivne socijalističke akumulaci- je.“, iz najave prvog izdanja na engleskom, Clarendon Press, Oxford, 1965.

PATI trod]

g

stavka kapitalističkog načina proizvodnje, bio je ceđen iz unutrašnjih kolonija, od seljaka kojima su bili otimani i zemlja i njeni plodovi, iz konfiskova- nih poseda proteranih Jevreja i Muslimana.

Primitivna ili prvobitna akumulacija kapitala nije nešto što se dogodilo jednom u davnoj prošlosti i nikada više posle toga. To je proces koji sve vre- me prati kapitalistički proces proizvodnje, njegov sastavni deo. Proces koji je opisao Marks donosi redovan i očekivani profit; proces koji je opisao Preobraženski donosi iznenadne dobitke i velike skokove napred. Redovan profit periodično biva ugrožen krizama svojstvenim sistemu; nove injek- cije početnog kapitala su jedini poznati lek za te krize. Bez neprestane primitivne akumulacije ka- pitala proizvodnja bi stala; svaka naredna kriza mogla bi da postane stalna.

Genocid, sračunato istrebljivanje ljudske popula- cije označene kao legitiman plen, nije bilo odstu- panje u odnosu na ,inače miroljubiv“ tok Progre- sa. To je razlog zašto su menadžerima kapitala bile potrebne nacionalne armije. Ta vojska nije služila samo tome da zaštiti vlasnike kapitala od gneva njihovih najamnih radnika. Ta vojska je pre svega trebalo da uvek iznova pronalazi sveti gral, čarobnu lampu kapitalizma - početni kapital, ru-

šeći pred sobom sve branjene i nebranjene kapi- je, pljačkajući, proterujući i ubijajući sve što bi joj se našlo na putu.

Tragovi tih nacionalnih armija takođe su i tragovi Progresa. Te armije su bile, i još uvek jesu, sedmo čudo sveta. U njima je išao vuk pored jagnjeta, pauk pored muve. U njima su izrabljivani radnici bili drugari izrabljivača, do guše zaduženi seljaci ortaci svojih kreditora, prevareni prijatelji varali- ca. Samo što to drugarstvo nije počivalo na ljuba- vi, već na mržnji prema svima koji bi im se našli na putu do mogućeg izvora početnog kapitala: bezbožnicima, divljacima, nižim rasama.

Ljudske zajednice, po načinu života i običajima raznolike poput ptica, bile su napadane, pljačka- ne i konačno istrebljene na način i u razmerama koji se ne mogu ni zamisliti. Odeća i predmeti uništenih zajednica bili su sakupljani i zatim izla- gani u muzejima kao još jedan trag koji je sve- dočio o toku Progresa; iščezla verovanja i načini života postali su predmet čuđenja još jedne od osvajačevih brojnih nauka. Iz otetih polja, šuma i životinja uzimalo se kao iz mirnog mora; tako je ubiran prvobitni kapital, preduslov procesa proi- zvodnje koji je livade preobrazio u farme, drveće u klade, životinje u šešire, minerale u municiju, a preživela ljudska bića u jeftine radnike. Genocid je bio, i još uvek jeste, preduslov, prelomna tačka i temelj celokupnog vojno-industrijskog komplek- sa, pogona za industrijsku obradu celog okruže- nja, sveta kancelarija i nepreglednih parkinga.

kk

Nacionalizam je bio savršeno prilagođen svom dvostrukom zadatku: pripitomljavanju radnika i pljački stranaca. Kao takav, odgovarao je svima koji su raspolagali ili težili tome da raspolažu jed- nim delom kapitala.

Tokom XIX veka, posebno u drugoj polovini, sva- ki potencijalni investitor otkrio je svoje korene

među zemljacima koji su govorili jezikom njegove majke i obožavali bogove njegovog oca. Vatrena osećanja tih nacionalista bila su očigledno cinič- na. Nijedan od tih zemljaka nije više imao korene među rođacima svojih roditelja: spas svoje duše on je tražio u svom trezoru, molio se svojim in- vesticijama i govorio jezikom računovodstva. Ali, nešto je ipak naučio: bio on Amerikanac ili Francuz, shvatio je da ako ne može da mobiliše svoje zemljake apelujući na njihove uloge lojalnih slugu, klijenata i mušterija, još uvek može da ih mobiliše kao lojalne Italijane, Grke ili Nemce, od- nosno lojalne Katolike, Pravoslavce ili Protestan- te. Jezik, religija i običaji postali su sredstvo za upravljanje nacionalnim državama.

Materijal kojim se manipulisalo bio je samo sred- stvo, a ne cilj. Svrha nacionalnih entiteta nije bila unapređivanje jezika, religije i običaja, već razvoj nacionalne ekonomije, pretvaranje zemljaka u radnike i vojnike, pretvaranje otadžbine u rudnike i fabrike, dinastičkih poseda u kapitalistička pre- duzeća. Bez kapitala, ne bi bilo municije i zaliha, nacionalne armije, nacije.

Opsesije racionalističke srednje klase - finansij- ske rezerve i investicije, istraživanje tržišta i kal- kulacije cena - postale su vladajuće opsesije. | ne samo vladajuće: ove racionalističke opsesije postale su apsolutno isključive. Pojedinci koji su prednost davali nekim drugim, iracionalnim opse- sijama bili su brzo izolovani i sklanjani u posebne azile.

Nacije su uglavnom bile monoteističke, iako za time više nije bilo preke potrebe; stari bog ili bo- govi izgubili su svaki značaj osim kao sredstvo manipulacije. Nacije su postale monoopsesiv- ne, a ako bi se pokazalo da se neki monoteizam uklapa u vladajuću opsesiju, i on bi bio mobili- san.

Prvi svetski rat je označio kraj jedne faze u formi- ranju nacionalnih entiteta, koja je započela Ame-

ričkom i Francuskom revolucijom, a bila najavlje- na mnogo ranije, deklaracijom Lopea de Agirea i pobunom holandskih trgovaca i bankara. Rat su pokrenuli sukobljeni interesi starih i novih nacija. Nemačka, Italija i Japan, kao i Grčka, Srbija i ko- lonijalna Amerika, koje su već imale mnoge crte svojih nacionalističkih preteča, postale su nacio- nalne imperije, monarhije i republike. Najmoćnije među njima želele su da steknu i glavni, nedosta- jući atribut: status kolonijalne imperije. Tokom rata, svi mobilisani elementi dve velike dinastičke imperije, Habsburške i Otomanske, izdvojili su se u posebne nacije. Kada bi buržoazija koja je pripa- dala različitim jezicima i kulturama, poput Turaka i Jermena, pretendovala na istu teritoriju, slabiji je bio tretiran na isti način kao nekada američki Indijanci: bio je istrebljen. Nacionalni suverenitet i genocid uvek su bili u najtešnjoj uzročno-posle- dičnoj vezi.

x ee

Zajednicki jezik i religija samo su prividne ka- rakteristike nacije: kada su sluzili svrsi bili su korišćeni kao vezivni materijal, kada nisu, bili su odbacivani. Nije bilo nikakvih prepreka da više- jezička švajcarska ili višereligijska Jugoslavija budu primljene u društvo nacija. Kao sredstvo za moblizaciju lako su mogli da posluže i oblik nosa ili boja kose - Sto se kasnije i dogodilo. Zajednič- ko nasleđe, koreni i druge zajedničke crte trebalo je da udovolje samo jednom kriterijumu kojim se rukovodio američki pragmatizam: da li „rade“? Sve što ,radi“ moglo je biti iskorišćeno. Zajednič- ke crte nisu bile važne zbog svog kulturnog, isto- rijskog ili filozofskog sadržaja, već samo ako bi

PATI TTodraujW

JE

se pokazale korisnim u organizovanju policijskih snaga za zaštitu nacionalne svojine i mobilizaciji vojske za pljačku kolonija.

Kada je nacija jednom bila uspostavljena, ljudi koji su živeli na nacionalnoj teritoriji, ali koji nisu pose- dovali nacionalne crte, mogli su biti tretirani kao unutrašnja kolonija, odnosno, kao izvor početnog kapitala. Bez tog kapitala nijedna nacija nije mo- gla da postane velika nacija; nacije koje su težile veličini, a kojima su nedostajale prekomorske ko- lonije, tako su uvek mogle da se oslone na pljačku, istrebljenje i otimanje zemlje onih svojih zemljaka koji nisu posedovali nacionalne crte.

kkk

Formiranje nacionalnih država dočekano je sa velikim entuzijazmom i pravom euforijom kod pesnika, ali i kod seljaka, kojima je izgledalo da su njihove muze i bogovi konačno sišli na zemlju. Ali, bilo je i onih koji su preko razvijenih zastava i konfeta, odmah počeli da bacaju mokru ćebad. Bili su to pre svega bivši vladari, kolonizovani na- rodi i učenici Karla Marksa.

Razvlašćeni i kolonizovani nisu imali mnogo en- tuzijazma, iz sasvim očiglednih razloga.

Učenici Karla Marksa nisu imali entuzijazma, jer ih je iskustvo naučilo da nacionalno oslobođenje znači nacionalnu eksploataciju, da je nacionalna vlast samo izvršni organ nacionalne kapitalistič- ke klase i da nacija za radnike nema ništa drugo osim lance. Ti stratezi radništva, koji sami nisu bili radnici već buržuji iz vladajuće klase, govori- li su da radnici nemaju državu i organizovali se u Internacionalu. Ta organizacija se vremenom podelila na tri struje, od kojih se svaka ubrzano pomerala ka Marksovoj slepoj tački.

Prvu internacionalu je predvodio nekadašnji Marksov sledbenik i njegov prvi prevodilac na ru- ski jezik, a zatim protivnik, Bakunjin. Ovaj nepo-

pravljivi buntovnik u početku je bio vatreni naci- onalista, sve dok se nije upoznao sa Marksovim učenjem o eksploataciji. Bakunjin i njegovi sled- benici, koji su bili protiv svih autoriteta, pobunili su se i protiv Marksovog autoriteta; optuživali su ga da od Internacionale želi da napravi državu koja će biti represivnija od feudalne i nacional- ne zajedno. lako su bili jednodušni po pitanju odbacivanja države u bilo kom obliku, Bakunjin i njegovi sledbenici nisu imali iste stavove po pi- tanju kapitalističkog preduzetništva. U slavljenju nauke, materijalnog progresa i industrijalizacije išli su čak i dalje od Marksa. Kao pravi buntov- nici, smatrali su da je svaka borba dobra, ali da je najbolja ona protiv feudalnih zemljoposednika i katoličke crkve; zato su ideje Bakunjinove In- ternacionale imale najviše uticaja u zemljama poput Španije, gde buržoazija nije bila završila svoju borbu za nezavisnost, već je bila sklopila savez sa feudalnim baronima i Crkvom u borbi protiv radnika i seljaka uvek sklonih pobuni. Ba- kunjisti su se borili za ostvarenje buržoaske re- volucije bez i protiv same buržoazije. Sebe su na- zivali anarhistima i odbacivali svaku državu, ali nikada im nije uspelo da objasne kako misle da osiguraju rad bazične i druge industrije, progres i dalji razvoj nauke - jednom rečju, kapital - bez pomoći vojske i policije. Pravu priliku da ovu kon- tradikciju reše u praksi nikada nisu dočekali. To nije uspelo ni današnjim sledbenicima Bakunji- na, koji i dalje ne shvataju da anarhija i industrija nikako ne idu zajedno.

Druga Internacionala nije bila tako radikalna kao prva i brzo je našla zajednički jezik kako sa ka- pitalom, tako i sa državom. Čvrsto ušančeni u Marksovu slepu tačku, aktivisti i propovednici ove organizacije nisu dozvolili sebi da se zaglave u neku od Bakunjinovih kontradikcija. Eksploatacija i pljačka za njih su bili neizbežni uslovi materijal- nog progresa; krajnje realistički, oni su zaključili da tu nema pomoći. Sve što su tražili bila su veća prava i beneficije za radnike, kao i kancelarije za njih same, kao predstavnike radnika u okviru po-

stojeceg političkog establišmenta. Kao i sve do- bre sindikaliste koji su im prethodili i od kojih su učili, ove apostole socijalizma veoma je mučilo »pitanje kolonija“; ali, slično kao i kod Filipa Ha- bsburškog, ta nelagodnost je za posledicu imala samo grižu savesti. Vremenom su nemački car- ski socijalisti, kraljevski danski socijalisti i fran- cuski republikanski socijalisti prestali da budu čak i internacionalisti.®

Treća Internacionala nije samo sklopila savez sa kapitalom i državom; ona je od njih napravila svoj cilj. Osnivači ove Internacionale nisu bili buntov- ni ili nepoćudni intelektualci, već sama država, ruska država, nakon dolaska boljševika na vlast. Glavna aktivnost ove Internacionale bila je afir- macija povampirene ruske države, njene vlada- juće partije i njenog osnivača, čoveka po imenu Lenjin. Dostignuća ove partije i njenog osnivača zaista su bila izuzetna, ali njihovi promoteri uči- nili su sve da sakriju ono što ih je zaista činilo takvima.

kk

Prvi svetski rat ostavio je dva velika carstva u velikim previranjima. Nebesko Carstvo Kine, naj- starija država na svetu, i ruska Carevina, mnogo skorijeg porekla, još uvek su odolevale pritiscima da se preobraze u nacionalne države ili da se ras- padnu na manje jedinice, kao što se to dogodilo sa Otomanskim i Habsburškim carstvima.

Tu dilemu je u slučaju Rusije razrešio Lenjin. Da li je tako nešto moguće? Marks je jednom primeto da pojedinac ne može da promeni okolnosti već samo da ih preokrene u svoju korist. Izgleda da je bio u pravu. Lenjinov podvig nije bio u tome što je promenio okolnosti već u tome što ih je iskoristio na izuzetan način. Njegov podvig je zaista bio izu- zetan u svom oportunizmu.

6. Ova epoha je završena Prvim svetskim ratom, koji je prak- tično bio ,izglasan“ u mogim evropskim parlamentima ili po- držan glasovima socijalista (socijaldemokrata). (Prim. prev.)

—— ——--—= ————

Lenjin je bio ruski buržuj koji je proklinjao slabost i nesposobnost ruske buržoazije.” Ovaj entuzija- sta kapitalističkog razvoja, vatreni obožavalac progresa u američkom stilu, nije našao zajednički cilj sa onima koje je proklinjao, već sa njihovim neprijateljima, antikapitalistički nastrojenim uče- nicima Marksa. Potpuno se bio posvetio tome da od slepe tačke Marksove kritike kapitalističkog procesa proizvodnje napravi priručnik za dalji ra- zvoj kapitala. Marskovo proučavanje ekploatacije i opšte bede postalo je hrana za gladne, virtualni rog obilja. Američkim biznismenima je već bilo uspelo da prodaju flaširanu mokraću kao izvor- sku vodu; ali ovako monumentalna inverzija bila je potpuno van njihovog domašaja.

Okolnosti su ostale iste. Ništa se nije promenilo. Svaki korak ove inverzije bio je izveden u skladu sa datim okolnostima, pomoću dobro poznatih i

7.V.1. Lenjin, Razvoj kapitalizma u Rusiji, prvi put objavljeno u Moskvi, 1899. Citat sa str. 599 engleskog izdanja: ,U poređen- ju sa sadašnjim tempom razvoja koji se postiže primenom svih raspoloživih tehničkih i kulturnih dostignuća, sadašnji tempo razvoja kapitalizma u Rusiji je svakako veoma spor. A ne može a da ne bude spor, jer ni u jednoj kapitalističkoj zemlji nije opstalo toliko prevaziđenih institucija, u potpunom nesk- ladu sa zahtevima kapitalizma, tako zaostalih u razvoju i koje samo dodatno pogoršavaju stanje proizvođača.“

PATI TTodraujW

s

već isprobanih metoda. Ruske seljake nije bilo moguće mobilisati pozivanjem na njihovu ru- skost, pravoslavlje ili boju kože, ali su zato mogli biti i bili pokrenuti pozivanjem na izrabljivanje i nasilje koje im je carski despotizam nametao vekovima. Eksploatacija i nasilje postali su glavni vezivni materijal. Vekovi patnje pod carskim re- žimom korišćeni su na isti način kao skalpiranje belih žena i dece kod Amerikanaca, da bi se ljudi organizovali u borbene jedinice, embrione budu- će nacionalne armije i nacionalne policije.

Slika diktatora i centralnog komiteta Partije, kao diktature oslobođenog proletarijata, izgledala je kao nešto novo; ali, nove su bile samo reči. Bila je reč o nečemu starom isto koliko i egipatski fara- oni ili mesopotamski lugali, o izabranim vođama ljudi i jedinim legitimnim posrednicima između sveta ljudi i sveta bogova. Uvek isti, stari, odavno isprobani trik vladara. Ako su ti drevni prethodnici možda i bili zaboravljeni, tu su još bili neki skoriji, poput francuskog Komiteta za javno zdravlje, koji se takođe predstavljao kao otelotvorenje opšte, nacionalne volje.

Cilj, ukidanje kapitalizma i komunizam, takođe su izgledali kao nešto novo, kao promena okolnosti. Ali, i tu su nove bile samo reči. Cilj diktature pro- letarijata i dalje je bio progres u američkom stilu, razvoj kapitalizma, elektrifikacija, razvoj brzog i masovnog transporta, nauka, još intenzivija pre- rada prirodnog okruženja. Cilj je bio kapitalizam koji slaba i nesposobna ruska buržoazija nikada nije uspela da razvije. S Marksovim Kapitalom kao bakljom i vodičem, diktator i njegova Partija uspostaviće u Rusiji kapitalizam; oni sami poslu- žiće kao zamena za buržoaziju, a vlast će koristiti ne samo za zaštitu kapitalističkog načina proi- zvodnje, već i da bi ga pokretali i upravljali njime.

Lenjin nije poživeo dovoljno dugo da bi pokazao sve sposobnosti generalnog menadžera ruskog kapitala, ali je zato njegovom nasledniku Stalji- nu uspelo da iskoristi sve prednosti osnivačeve

mašinerije. Prvi korak bila je akumulacija po- četnog kapitala. Ako Marks u tom pogledu nije bio dovoljno jasan, Preobraženski sigurno jeste. Ali, Preobraženski je sada bio u zatvoru, a stare, isprobane metode za obezbeđivanje početnog kapitala, koje je tako dobro opisao, bile su ko- rišćene širom Rusije. Početni kapital engleskih, američkih, belgijskih i drugih kapitalista dolazio je iz opljačkanih kolonija, koje Rusija nije imala. Ali, taj nedostatak nije bio prepreka - cela Rusija, a posebno rusko selo, bila je pretvorena u kolo- niju.

Prvi izvor početnog kapitala bili su kulaci, seljaci koji su imali nešto vredno pljačke. Pohod je bio tako uspešan da se proširio i na ostale seljake, s racionalnom pretpostavkom da će pljačka svih, čak i ako pojedinačno imaju malo, doneti bogatu žetvu.

Seljaci nisu bili jedine kolonijalne žrtve. Pripadni- ci stare vladajuće klase već su bili temeljno lišeni svog bogatsva i poseda, ali uskoro je bio prona- đen novi izvor početnog kapitala. Sa državnom vlašću koncentrisanom u svojim rukama, dikta- tori su otkrili da mogu sami da stvore izvor pr- vobitne akumulacije. Uspešni preduzetnici, neza- dovoljni radnici i seljaci, aktivisti konkurentskih organizacija, čak i članovi Partije lišeni iluzija, mogli su da budu proglašeni za kontrarevoluci-

onare, uhapšeni, lišeni sve imovine i deportovani u radne logore. Tako su masovna deportacija, masovna pogubljenja i eksproprijacija, kojima su se služili prvi kolonizatori, bili ponovo oživljeni u novoj Rusiji.

Prvi kolonizatori, kao i svi drugi pioniri, morali su da uče na svojim greškama. Ali, ruski diktatori nisu imali taj problem. Svi načini za obezbeđiva- nje početnog kapitala bili su u međuvremenu do- bro ispitani i sada su se mogli naučno primeniti. Ruski kapital se razvijao u potpuno kontrolisanom okruženju, kao u stakleniku. Svaki nivo, svaka va- rijabla bila je pod kontrolom nacionale policije. Funkcije koje su nekada bivale prepuštane slu- čaju ili drugim organima, u manje kontrolisanim okolnostima, u ruskom stakleniku postale su bri- ga policije. Činjenica da podanici nisu bili negde van zemlje-matice već unutar nje, što znači da ih nije trebalo osvajati već samo hapsiti, još više je povećala značaj i obim policijskog aparata. Vre- menom je svemoćna i sveprisutna policija postala vidljiva emanacija i otelotvorenje proletarijata, a komunizam je postao sinonim za totalnu policij- sku organizaciju i kontrolu.

kk

Ruski staklenik nije ispunio sva Lenjinova oče- kivanja. Policijski aparat u ulozi kapitaliste je pravio čuda u obezbeđivanju početnog kapitala, uglavnom od obespravljenih kontrarevolucionara, ali nije bio ni izbliza tako efikasan u upravljanju procesom proizvodnje. Možda je još uvek rano da se o tome donese konačan sud, ali do sada se pokazalo da je policijski način uprave bio jedanko neefikasan kao i stara ruska buržoazija, koju je Lenjin toliko osuđivao. Sposobnost da obezbedi uvek nove izvore početnog kapitala pokazala se kao jedina prednost ovakvog pristupa.

Osim toga, policijski aparat nije bio privlačan na način kojem se Lenjin nadao. On uopšte nije imponovao biznismenima i etabliranim političari-

ma, s obzirom da nije bio dovoljno ubedljiv u ulo- zi menadžera proizvodnog procesa. Taj aparat je privlačio ljude iz posebne klase, koju ću sada po- kušati da ukratko opišem, pre svega kao sredstvo za osvajanje nacionalne vlasti, a tek sekundarno kao način za obezbeđivanje početnog kapitala.

Naslednici Lenjina i Staljina nisu bili poput neka- dašnjih pretorijanskih gardista, stvarni nosioci eko- nomske i političke vlasti u ime i u korist parazitskog monarha. Bili su to priučeni pretorijanci, šegrti u oblasti ekonomije i politike, koji su očajnički poku- šavali da se domognu makar najnižih nivoa vlasti. Lenjinov model je takvim ljudima omogućavao da sa tih najnižih nivoa lako preskoče sve stepenike koji ih dele od centralne palate.

Pravi naslednici Lenjina dolazili su iz slojeva naj- nižeg sveštenstva i državnih službenika; bili su to ljudi poput Musolinija, Hitlera i Mao Ce Tunga, ljudi koji su, kao i sam Lenjin, proklinjali svoju slabu i nesposobnu buržoaziju zbog neuspeha u vaspostavljanju velike nacije.

(Ovde ne ubrajam cioniste, jer oni pripadaju ra- nijoj generaciji. Oni su bili Lenjinovi savremenici, koji su, možda i samostalno, otkrili snagu pro- gona i patnje kao sredstva za mobilizaciju na- cionalne armije i policije. Ali, cionisti su imali i neka originalna rešenja. Njihov tretman jedne ra- seljene religiozne grupacije kao nacije, nacionale države kao centralne ideje vodilje i smisla posto- janja same te nacije, kao i svođenje religioznog nasleđa na rasno nasleđe, predstavljali su zna- čajan doprinos metodologiji nacionalizma. Pravi značaj tog doprinosa došao je do izražaja kada su iste te metode bile primenje na same Jevreje, među kojima je bilo i mnogo onih koji nisu bili cionisti, od strane jedne druge nacije, mobilisane na isti način - „nemačke rase“.)

Musolini, Mao Ce Tung i Hitler su uklonili zave- su od slogana i videli u Lenjinovim i Staljinovim podvizima ono što su zaista bili: uspešan način

PATITTOdTIUJMJ

TE

za osvajanje i održavanje na vlasti. Sva trojica su tu metodologiju sveli na njenu suštinu. Prvi ko- rak bio je povezivanje sa istomišljenicima među adeptima moći i osnivanje nukleusa buduće poli- cijske organizacije, Partije, kako ju je nazvao Le- njin. Sledeći korak bio je stvaranje masovne baze, borbenih trupa i infrastrukture za njihovo snabde- vanje. Treći korak bio je preuzimanje državnog aparata, postavljanje novih državnih teoretičara u kancelarije Dučea, Predsednika i Firera, regru- tacija kadrova za policiju i menadžerske funkci- je među partijskom elitom i konačno — vraćanje masovne baze nazad na posao. Četvrti korak bilo je obezbeđivanje početnog kapitala neophodnog za obnovu i pokretanje vojno-industrijskog kom- pleksa, sposobnog da podrži nacionalne lidere i njihove kadrove, policiju, vojsku i industrijske me- nadžere; bez tog kapitala ne bi bilo ni oružja, ni vlasti, ni nacije.

Lenjinovi i Staljinovi naslednicu su još više iz- brusili ovu metodologiju, tako što su minimizirali kapitalističku eksploataciju i koncentrisali se na tlačenje na nacionalnom nivou. Priča o eksplo- ataciji nije više služila svrsi; šta više, postala je smetnja, jer je svima, a posebno najamnim rad- nicima, bilo očigledno da tim uspešnim revoluci- onarima nije bilo ni na kraj pameti da ukinu naja- mni rad, već upravo suprotno, da još više prošire njegov domen.

Pošto su bili pragmatični kao i američki bizni- smeni, novi revolucionari nisu govorili o oslo- bođenju od najamnog rada već o nacionalnom oslobođenju." To nije bilo oslobođenje o kojem su govorili romantičari-utopisti, već nešto što je bilo sasvim moguće, šta više, što je u postojećim

8. Musolini: „Naš mit je nacija, naš mit je veličina nacije.“; “Država je ta koja stvara naciju, koja svoja htenja i svoj stvar- ni život prenosi na narod svestan svog moralnog jedinstva"; “Maksimum slobode uvek je bio moguć samo uz maksimal- nu snagu države." “Sve za državu; ništa protiv države; ništa izvan države.“ — iz Che cosa e il fascismo i La dottrina del fascismo.

okolnostima bilo jedino moguće. Trebalo je samo poći od datih okolnosti, iskoristiti ih i ostvariti Ze- ljeni cilj. Nacionalno oslobođenje zapravo je bilo oslobođenje nacionalnih vođa iz okova nemoći, od lišenosti vlasti. Njihov poduhvat nije bila bor- ba nadahnuta snom već primena isprobane, na- učno dokazane i usavršene strategije.

Fašisti i nacionalsocijalisti su bili prvi koji su dokazali da ta strategija funkcionoše i da bi uspeh boljševika mogao biti ponovljen. Odmah nakon preuzimanja vlasti, nove nacionalne vođe i njihovi saradnici fokusirali su se na pitanje akumulacije početnog kapitala neophodnog za stvaranje velike nacije. Fašisti su krenuli na neke još neosvojene oblasti Afrike (Etiopija), pljačkajući ih kao i raniji industrijalci svoja kolo- nijalna carstva. Nacisti su se okomili na Jevre- je, domaće stanovništvo, koje je bilo deo ,uje- dinjene Nemačke“ od kada i sami Nemci; kao i u slučaju Staljina i ruskih kulaka, Jevreji su bili dobar izvor početnog kapitala jer su posedovali mnogo toga vrednog pljačke.

Cionisti, koji su prethodili nacistima u svođenju religije na pitanje rase, mogli su da se, kao i naci- sti, ugledaju na način na koji su američki pioniri koristili nacionalizam. Hitlerovim ekspertima je ostalo da samo prevedu ogromnu istraživačku zaostavštinu američkih rasista i tako snabdeju svoje naučne institute velikim bibliotekama. Na- cisti su se prema Jevrejima ophodili vrlo slično

kao i Amerikanci prema urođeničkom stanov- ništvu kontinenta, s tom razlikom što su nacisti bili u mogućnosti da u cilju deportacije, pljačke i istrebljenja ljudskih bića angažuju neuporedivo moćniju tehnologiju. Ali, u tom poslu sigurno nisu bili inovatori; i oni su samo iskoristili okolnosti koje su im stajale na raspolaganju.

Fašistima i nacistima pridružili su se graditelji japanskog carstva, koji su strahovali da bi raspa- dajuće Nebesko Carstvo moglo da postane izvor kapitala za Ruse ili za kineske industrijalce-revo- lucionare. Ujedinivši se u Osovinu, ove tri sile su pokušale da ceo svet pretvore u izvor početnog kapitala. Drugi narodi nisu bili smetnja; do pro- blema je došlo kada su se okomili na posede već ustanovljenih kapitalističkih sila. Pokušaj da se već postojeći kapitalisti svedu na plen mogao je da uspe unutar nacionalnih granica, kao u sluča- ju Lenjina i Staljina. Ali, primenjena na svetskom nivou, ta praksa, koja bi u tom slučaju značila ne samo iskorišćavanje, već i promenu okolnosti, mogla je da izazove samo svetski rat. Sile Oso- vine pružile su se preko svojih mogućnosti i bile poražene.

Nakon rata, mnogi razumni ljudi nazivali su cilje- ve sila Osovine iracionalnim, a Hitlera ludakom. Ipak, ti isti trezvenjaci smatrali su Džordža Vašin- gtona i Tomasa Džefersona mudrim i racionalnim ljudima, iako su upravo oni osmislili i pokrenuli osvajanje jednog velikog kontinenta uz masovnu deportaciju i istrebljivanje njegovog stanovništva, u vreme kada je takav projekat bio daleko teži za izvođenje nego u vreme sila Osovine. Tačno je da su tehnologije, kao i fizička, hemijska, biološka i društvena saznanja koja su stajala na raspolaga- nju Vašingtonu i Džefersonu bila sasvim drugači- ja od onih kojima su raspolagali nacisti. Ali, ako je znanje moć, kako to da su ubistva koja su po- činili američki pioniri, uz pomoć baruta, u vreme zaprega i kočija, nešto racionalno, a ubistva naci- sta koji su koristili mnogo jači eksploziv, borbene

otrove i hemijske agense, nešto iracionalno? Zar samo zato što na sve gledamo iz današnjeg ugla, iz vremena raketa, podmornica i autoputeva??

Nacisti su, ako ništa drugo, bili još više naučno orijentisani nego Amerikanci. U svoje vreme, oni su za veći deo sveta bili simbol naučne efikasno- sti. Vodili su zapisnike o svemu, izračunavali i preračunavali svoje nalaze, objavljivali ih u svo- jim naučnim publikacijama. Kod njih rasizam nije bio stvar sirovih graničara već baština renomira- nih naučnih institucija.

Mnogi razumni ljudi izgleda izjednačuju ludilo sa neuspehom. Nije to bilo prvi put: mnogi su Napo- leona nazivali ludakom kada je bio u zatvoru ili u izgnanstvu, ali kada se ponovo pojavio, ovog puta kao Car, ti isti ljudi govorili su o njemu s poštova- njem ili čak s divljenjem. Utamničenje i izgnanstvo nisu bili smatrani samo za lek protiv ludila, već i kao njegovi simptomi. Neuspeh je ludost.

kk

Tako dolazimo do Mao Ce Tunga, trećeg velikog pionira među nacionalsocijalistima (ili nacio- nalkomunistima; druga reč više nije važna, jer je postala samo istorijski relikt; pojam ,levi fašisti“ takođe bi mogao da posluži, samo što u njemu izostaje ključni nacionalistički predznak). On je sa Nebeskim Carstvom postigao isto što i Lenjin sa ruskom Carevinom. Najstariji birokratski aparat na svetu nije se raspao na manje jedinice, niti postao kolonija drugih industrijalaca; on je vaskrsao, zna-

9. ,Postepeno širenje naših naseobina sigurno će naterati div- ljake, kao i vukove, u povlačenje; iako se razlikuju po obliku i jedni i drugi su zveri koje treba loviti ..“ — Džordž Vašington, 1783. ,Ako ikada budemo primorani da podignemo svoje sekire protiv nekog plemena, nećemo ih spustiti sve dok to pleme ne bude potpuno istrebljeno ili proterano..“ — Tomas Džeferson, 1807. ,Strašni masakri koje su počinili nad našim ženama i decom, obavezuju nas da ih gonimo do istrebljenja ili da ih proteramo u oblasti izvan našeg domašaja...“ — Tomas Džeferson, 1813. Svi citati iz Facing West: Metaphysics of In- dian-Hating and Empire Building, by Richard Drinnon (New York: New American Library, 1980, pp. 65, 96, 98)

PATITTOdTIUJM

=

čajno izmenjen, u obliku Narodne Republike, sveti- onika ,potlačenog naroda“.

Predsednik i njegovi ,kadrovi“ krenuli su stopama svojih brojnih prethodnika u nastojanju da Nebe- sko Carstvo preobraze u neiscrpan izvor prelimi- narnog kapitala, progoneći i uklanjajući sve što je ometalo ,veliki skok napred“.

Sledeći korak, pokretanje kapitalističkog procesa proizvodnje, bio je izveden po ruskom modelu, to jest, uz pomoć nacionalne policije. Rezultati nisu bili ništa bolji nego u ruskom slučaju. Zato je pre- duzetnička uloga postepeno bila prepuštena me- nadžerima i oportunistima koji su ljudima ulivali više poverenja nego policija. Ali, taj momenat je za maoiste bio od manjeg značaja nego za lenjiniste. Kapitalistički proces proizvodnje je bio jednako va- žan, u najmaju ruku isto koliko i prvobitna akumu- lacija kapitala, jer bez kapitala nema vlasti, nema nacije. Ali, maoisti nikada nisu previše insistirali na tome da je njihov model industrijalizacije supe- riorniji od drugih; u tome su bili mnogo skromniji od Rusa, pa tako i manje razočarani rezultatima svoje policijski nadzirane industrije.

Maoistički model pružio je svojim radnicima obez- beđenja i studentima isprobanu metodologiju moći, u obliku naučno osmišljene strategije nacionalnog oslobođenja. Opšte poznata kao Mao Ce Tungova Misao ova nauka je svojim budućim predsednicima i kadrovima pružila mogućnost neograničene vlada- vine nad živim bićima, ljudskom aktivnošću, čak i nad njihovim mislima. Papa i sveštenstvo katoličke crkve, sa svim svojim inkvizitorima i misionarima, nikada nisu imali takvu moć, ne zato što je nisu želeli već zato što nisu raspolagali dostignućima moderne nauke i tehnologije. Oslobođenje nacije je bilo smatrano za poslednji stadijum u borbi protiv parazita. Kapitalizam je prethodno već bio očistio prirodu od parazita, tretirajući ostatak samo kao sirovinu za prerađivačku industriju. Moderni nacio- nalsocijalizam se ustremio na eliminaciju parazita iz ljudskog društva.

Paraziti u ljudskom obliku uvek su bili izvor počet- nog kapitala, ali kapital nije samo nešto materijal- no; on može da se pojavi i u obliku kulturnog ili „duhovnog“ blaga. Običaji, mitovi, poezija i muzika ljudi bili su sistematski iskorenjivani; nešto od te baštine, uglavnom muzika i narodna nošnja, ka- snije se ponovo pojavilo u prerađenom i prepa- kovanom obliku, kao deo nacionalnog spektakla, kao dekor i sredstvo za opštu motivaciju; običaji i mitovi postali su sirovina prerađivačke industrije zasnovane na ,humanističkim naukama“. Čak je i jalovo nezadovoljstvo radnika otuđenim radom bilo likvidirano. U oslobođenoj naciji, najamni rad prestaje da bude teret; to je sada nacionalna oba- veza, koju treba ispunjavati s radošću. Pripadnici totalno oslobođene nacije čitali su Orvelovu 1984 kao antropološku studiju, kao veran prikaz jednog ranijeg doba.

Pri ovakvom stanju stvari satira postaje neu- mesna. Čak i ona rizikuje da postane Biblija za sledeću generaciju nacionalnih oslobodilaca." Svaki satiričar rizikuje da postane osnivač nove religije, novi Buda, Zaratustra, Isus, Muhamed ili Marks. Svako razotkrivanje zločina vladajućeg sistema, svaka kritika na račun njegovog funk- cionisanja, rizikuje da postane ispaša za konje novih oslobodilaca, materijal za graditelje novih oslobodilačkih armija. Maova Misao, u svim ver- zijama i revizijama, u isto vreme je i totalna nauka i totalna teologija; društvena fizika, ali ikosmička metafizika. I francuski Komitet javnog zdravlja je

10. Izdavač Black & Red je pre desetak godina pokušao da se na satiričan način pozabavi ovom situacijom, objavljujući lažni ,Priručnik za revolucionarne vođe“. Njen autor Majkl Veli (od Makijaveli; autori su Lorejn i Fredi Perlman, prim. prev.) ponudio se da za potrebe modernih revolucionarnih prinčeva uradi isto što i Makijaveli za feudalne. U tom lažnom ,priručni- ku“ Misao Mao Ce Tunga bila je ukrštena sa učenjima Lenjina, Staljina, Musolinija, Hitlera i njihovih modernih sledbenika, nudeći ceo niz brutalnih recepata za stvaranje revolucionarne organizacije i preuzimanje vlasti. Potpuno neočekivano, naj- manje polovina porudžbina za ovo izdanje došla je od poten- cijalnih nacionalnih oslobodilaca, tako da je sasvim moguće da makar neke od savremenih verzija nacionalističke metafi- zike sadrže recepte koje je ponudio Majkl Veli.

za sebe tvrdio da izrazava opStu volju svih potla- čenih ljudi.

Stalna revizija Misli je neophodna, jer njene po- četne formulacije nisu primenljive na sve, zapra- vo, ni na jednu kolonizovanu populaciju. Nijedna od njih nema tradiciju državnog aparata dugu dve hiljade godina. Svega nekoliko potlačenih naroda ima tek po neki atribut nacije, stečen u bližoj ili daljoj prošlosti. Misao bi trebalo da bude prime- nja na narode čiji su preci živeli bez nacionalnh vođa, vojske i policije, bez kapitalističkog načina proizvodnje i samim tim bez ikakve potrebe za početnim kapitalom.

Revizije su bile vršene tako što je inicijalna Misao bila obogaćena pozajmicama od Musolinija, Hitle- ra i izraelskih, državotvornih Cionista. Musolinije- va teorija o ostvarenju nacije kroz državu bila je glavna dogma. Najrazličitiji narodi, mali ili veliki, sa ili bez industrije, koncentrisani ili raspršeni, bili su posmatrani kao nacije, ali ne u pogledu svoje prošlosti, već u pogledu svoje aure, kao potencijal koji su oličavali njihovi nacionalni oslobodilački pokreti. Hitlerovo, ali i cionističko, tretiranje na- cije kao rasnog entiteta bilo je druga, središnja dogma. Kadrovi su bili regrutovani među ljudima lišenim tradicionalnih rodbinskih veza i običaja, tako da se oslobodioci ubrzo nisu mogli razlikova- ti od tlačitelja u pogledu jezika, verovanja, običaja ili naoružanja; jedino što ih je držalo u vezi s njiho- vom masovnom bazom, bio je isti onaj materijal koji je povezivao bele sluge i bele gazde duž ame- ričke Granice; ,rasna povezanost“ dala je identitet ljudima bez identiteta, osećanje pripadnosti ljudi- ma bez rodbine, osećaj zajedništva ljudima koji su izgubili svoje zajednice; bila je to poslednja spona među kulturno opustošenim ljudima.

kk

Revidirana misao sada je mogla da bude prime- njena na Afrikance, isto kao i na Navahoe, Apače ili Palestince. Pozajmice od Musolinija, Hitlera i

cionista bile su pažljivo zamaskirane, budući da Musoliniju i Hitleru nije uspelo da se održe na vla- sti, dok su mnogo uspešniji cionisti pretvorili svo- ju državu u svetskog policajca i neprijatelja svih drugih oslobodilačkih pokreta. Tako su Lenjin, Staljin i Mao Ce Tung dobili mnogo više prostora nego Sto su zaslužili."

Revidirani i opšte primenljivi model funkcionisao je slično kao i original, ali mnogo finije; mašina je bila često proveravana; brojni nedostaci originala bili su uklonjeni ili poboljšani; sve što je bilo po- trebno da bi se ovaj izum stavio u pokret bili su dobar vozač, prenosni kaiš i gorivo.

Vozač je, naravno, teoretičar lično ili njegovi naj- bliži učenici. Prenosni kaiš je aktivističko jezgro, organizacija, Partija ili komunistička partija. Ko- munistička partija s malim ,k“ jeste upravo ono o čemu govorimo: nukleus buduće policijske organizacije, koja ima zadatak čišćenja i koja će pročistiti i samu sebe, kada vođa postane Na- cionalni Vođa i tako oseti potrebu za revizijom Nepromenljive Misli, u pokušaju da se prilagodi svom novom ambijentu - porodici bankara, pro- izvođača oružja i investitora. Gorivo: to su odu- vek bili i biće porobljene, potlačene mase, a sada oslobođeni ljudi.

11. Uopšte ne preterujem: imam pred sobom pamflet veličine knjige, pod naslovom Mitologija belog proletarijata: kratak kurs iz razumevanja Vavilona, autor J. Sakai (Chicago: Mor- ningstar Press, 1983). Reč je o najlucidnijoj primeni Maove Misli na američku istoriju, na koju sam do sada naišao. Autor veoma dokumentovano i često veoma živopisno opisuje nasi- lje prema afričkim robovima, progone i istrebljenje američkih urođenika, rasističko izrabljivanje Kineza, deportaciju Japa- naca, američkih građana, u koncentracione logore, itd. Autor evocira ta iskustva s neskrivenim užasom, ali ne zato da bi tražio način da se ukine sistem u kojem je sve to bilo mogu- će, već da bi pozvao žrtve tog nasilja da same reprodukuju taj sistem i iskoriste ga za svoje ciljeve. Načičkan slikama i citatima Lenjina, Staljina, Mao Ce Tunga i Ho ši Mina, ovaj pamflet i ne pokušava da ublaži ili sakrije svoje represivne namere; on apeluje na Afrikance, Navahoe, Apače i Palestince da se organziju u partije, osvoje državnu vlast i likvidiraju sve parazite.

PATITTOdTIUJMJ

g

Voda i njegovi najblizi saradnici ne dolaze sa strane; to nisu strani agitatori. Oni su integralni proizvod kapitalističkog procesa proizvodnje. Taj proces je bez izuzetka bio praćen rasizmom. Ra- sizam nije nužan uslov proizvodnje, ali, u ovom ili onom obliku, rasizam je bio nužan preduslov procesa prvobitne akumulacije kapitala, odakle je uvek prodirao i u sam proces proizvodnje.

Industrijalizovane nacije su preliminarni kapital obezbeđivale pljačkom, deportacijom, progo- nom, segregacijom, a često i istrebljivanjem ljudi koji su bili označeni kao legitiman plen. Rodbin- ske veze su bile prekidane, prirodno okruženje uništavano, kultura i tradicionalni običaji iskore- njivani.

Potomci onih koji su preživeli ovu klanicu, bili su srećni ako bi im uspelo da sačuvaju makar sen- ku svoje tradicionalne kulture. Ali, mnogima nije ostala čak ni senka; bili su potpuno ispražnjeni. Sada im je ostalo samo da idu na posao i tako samo dalje jačaju mehanizam koji je uništio kul- turu njihovih predaka. U svetu rada čekalo ih je mesto na margini, najodbojniji i najlošije plaćeni poslovi. To ih sada ispunjava gnevom. Magaci- oner u nekom velikom supermarketu dobro zna šta je rasizam: on često zna više o zalihama i porudžbinama od samog menadžera. Rasizam je jedini razlog zašto on nije menadžer, a menadžer magacioner. Radnik obezbeđenja dobro zna da je rasizam jedini razlog zašto on nikada neće posta- ti šef policije. Upravo među takvim ljudima, koji su izgubili svoje korene, koji sanjaju o mestu me- nadžera supermarketa ili šefa policije, pokreti za nacionalno oslobođenje puštaju svoje korenje; to su mesta gde se formiraju buduće vođe i njihovi najverniji sledbenici.

Nacionalizam nastavlja da privlači te ispražnjene ljude, jer im sve druge opcije deluju još neubedlji- vije. Kultura predaka je uništena; prema tome, po pragmatičnim standardima, ona je bila osuđena na neuspeh. Jedini preživeli preci bili su oni koji

su se prilagodili poretku osvajača, potisnuti na obode velikih đubrišta. Sve druge utopije pesnika i velikih snevača, kao i brojne ,mitologije prole- tarijata“ takođe su propale, jer nisu uspele da se potvrde u praksi. Samo vetar, pusti snovi, ,kule uz vazduhu“... Stvarni proletarijat bio je rasistički isto koliko i njihove gazde ili policija.

Magacioner i radnik obezbeđenja su izgubili dodir sa svojom drevnom kulturom; njih ne za- nimaju pusti snovi i utopije ; šta više, oni im se podsmevaju s istim onim prezirom koji praktični, poslovni ljudi pokazuju prema pesnicima, velikim tragačima i sanjarima. Svima njima nacionalizam nudi nešto konkretno, nešto isprobano u praksi, za šta se pokazalo da funkcioniše. Ne postoji ni- jedan zemaljski razlog zbog kojeg bi potomci pro- gonjenih ostali progonjeni, kada im nacionalizam nudi mogućnost da i sami postanu progonitelji. Bliži i dalji rođaci žrtava mogu postati nacionalna država; sada su oni ti koji mogu da druge ljude sateruju u koncentracione logore, da ih progone, kreću u genocidne ratove protiv njih i obezbeđuju početni kapital otimajući njihove posede i imovi- nu. Ako su to mogli da urade ,rasni rođaci“ Hi- tlerovih žrtava, isto mogu da pokušaju i potomci žrtava Vašingtona, Džeksona, Regana i Begina.

Svaka potlačena populacija može da postane nacija, fotografski negativ tlačiteljske nacije, prostor na kojem bivši magacioner postaje me- nadžer supermarketa, a bivši radnik obezbeđenja šef policije. Primenom odgovarajuće strategije, svaki radnik obezbeđenja može sebi da obez- bedi položaj pretorijanskog gardiste. Oružano obezbeđenje nekog rudnika u stranom vlasništvu može da proglasi nezavisnu republiku, da oslo- bodi svoj narod i nastavi da ga oslobađa, sve dok ovaj ne počne da zapomaže da mu je dosta slobode. Čak i pre nego što osvoji vlast, ta nao- ružana banda može sebe da proglasi Frontom i ponudi svojim teško oporezovanim i stalno nad- ziranim sunarodnicima nešto što im je svo vre- me nedostajalo: njihovu vlastitu organizaciju za

oporezivanje, finansiranje Fronta i nadzor, to jest, paralelnu poresku i policijsku službu. Na taj način ljudi bivaju oslobođeni mentaliteta nasleđenog od svojih predaka-žrtava; sve što je preživelo iz preindustrijskog doba i prekapitalističke kulture tako može da bude trajno iskorenjeno.

Shvatanje po kojem svest o genocidu i sećanje na holokaust mogu ljude da vode samo ka ukida- nju sistema u kojem je tako nešto bilo moguće je potpuno pogrešno. Stalna privlačnost nacionaliz- ma govori suprotno: da je svest o genocidu vodila ljude ka osnivanju novih genocidnih armija, da je sećanje na holokaust vodilo samo ka nastav- ljanju holokausta. Pesnici koji su zabeležili te gubike, istraživači koji su ih dokumentovali, pod- sećaju na laboratorijske naučnike koji su otkrili strukturu atoma. Naučnici ptraktičari su iskoristi- li to otkriće za razbijanje atomskog jezgra i tako proizveli oružje koje je u stanju da razbije jezgro svakog atoma. Nacionalisti su koristili poeziju da bi prvo razbili, a zatim ponovo ujedinili ljudske grupe, mobilisali ih u genocidne armije i pokrenu- li novi holokaust.

Laboratorijski naučnici, pesnici i istraživači se ne osećaju krivim pred opustošenom zemljom i ra- skomadanim telima. Da li je zaista tako?

Izgleda da je makar u jednoj stvari Marks bio u pravu: svaki sekund posvećen kapitalističkom načinu proizvodnje, svaka misao ugrađena u in- dustrijski sistem samo uvećava moć koja je u sve- mu okrenuta protiv prirode, kulture, života. Prime- njena nauka nije nešto spoljašnje; to je integralni deo kapitalističke proizvodnje. Nacionalizam nije došao sa strane. To je proizvod kapitalističkog načina proizvodnje, isto kao i hemijski agensi koji truju jezera, vazduh, životinje i ljude, isto kao i nuklearni reaktori koji u mikrookruženju utiru put radioaktivnom zagađenju celog makrookruženja.

Na kraju, umesto zaključka, odgovoriću na jedno pitanje pre nego što ga neko postavi. Pitanje gla- si: ,Zar ne mislite da bi neki potomak potlačenih ljudi bio bolji kao menadžer supermarketa ili šef policije?“ Moj odgovor je takođe pitanje: ,A koji to menadžer koncentracionog logora, državni dželat ili mučitelj nije bio potomak potlačenih ljudi?“

Detroit, December, 1984

Prevod: Aleksa Golijanin, Anarhija / blok45 https://anarhija-blok45.net/

PATITTOdTIUJMJ

JE

MONES

u nà

= 2

Our baba doesn't say fairy ta Atina

O tekstu i njegovom kontekstu

vaj tekst se sastoji od nekoliko preliminar- nih teza o grčkoj naciji i državi. U svom

osnovnom obliku, napisan je 2018. kao prilog diskusionoj grupi koja odavno ne postoji, kada je takozvano “makedonsko pitanje“ ponovo dospelo na dnevni red. Stari tekst je preformuli- san 2022. godine kako bi bio što je moguće ra- zumljiviji čitaocima koji nisu upoznati sa grčkim kontekstom. Njime pokušavamo da pokrenemo dijalog, koji je danas i te kako potreban, o škak- ljivoj temi nacije i nacionalizma iz perspektive proleterijata; odnosno, iz perspektive koja uopšte nije zainteresovana za očuvanje trenutne forme društva (ili trenutnih formi društva).

U 2018., skoro svako u Grčkoj je imao mišljenje o "pravom" imenu za Makedoniju, koja se u grčkom javnom diskursu često pojavljivala samo kao “susedna država“. Uprkos zapaljivoj atmosferi, ili baš zbog nje, smatrali smo da je ispravna tačka polaska, koju i dalje uzimamo kao metodološki nužnu, bila potreba da se napravi jedan korak unazad. Pre nego što počnemo da se pitamo zaš-

MAMA AD tm

Preliminarne teze o grckoj

rana # 5 4

les i prijatelji A ae

| u gur Ku =

naciji za svakodnevnu upotrebu U (7

Vs #2

% h

y |

to ljudi učestvuju u javnoj debati o nazivu druge države, moramo da se pozabavimo uslovima koji su takvu debatu učinili mogućom. Zašto se takva debata nije održala za druge bivše jugoslovenske nacionalne države? Zašto nije bilo nikakve disku- sije o tome kako treba da se zovu Hrvatska ili Bosna? Zašto niko u Grčkoj nije doveo u pitanje odluku Slovenije da uđe u EU i NATO?

Nacionalna (i nacionalistička) tenzija povodom “Makedonije“ je predstavljala povod za tekst, ali se sam tekst ne bavi time. Ovo nije istorijski tekst o ekspanziji grčke države u osmansku Makedoniju tokom 20. veka i nasilju nad onima koji nisu odgovarali njenom nacionalnom kri- terijumu. Postoji popriličan broj tekstova na tu temu, a neki od njih su zaista veoma kvalitetni. Pored toga, mi nismo bili (niti smo sada) zain- teresovani da ponudimo još jedan hronološki pregled nedavnih ekonomskih odnosa između Grčke i Makedonije, niti (geo)političkog procesa koji je doveo do Prespanskog sporazuma. Ovde izložen problem je preliminarne prirode. To

1 A

T exratrodr yu]

je grčka nacija (ili grčki nacionalizam) i njena društveno konstitutivna moć kao ključna dimen- zija naše društvene i političke sadašnjosti.

Što se apstraktnije pristupi nacionalizmu, to stvari postaju lakše. Danas je zapravo lako oporeći nacionalizam. Ono što se u političkom spektru smatralo nacionalizmom u 2018. godi- ni, od zvanične države do prilično velikog dela antagonističkog pokreta, bili su samo najglas- niji, najočigledniji i najtrivijalniji aspekti istog. Naravno, problem je što takva osiromašena for- mulacija nacionalizma isključuje i grčku državu i grčko društvo iz okvira kritike; drugim rečima, skoro sve. U tom pogledu, ovaj tekst bi u izves- noj meri mogao da se rezimira na sledeći način: 1) nacionalizam niti je ekstreman niti je jednos- tavno ideologija, i 2) kritika nacionalizma bez kritike nacije uopšte nije kritika, nego je obmana kroz verbalizam.

Dana 10. marta 2018. godine održane su de- monstracije povodom podmetanja požara u skvotu Libertatia tokom “mitinga za prisva-

janje makedonskog imena“ u januaru iste go- dine. Istog dana, odmah nakon demonstracija, Balkanska mreža solidarnosti je održala javni sastanak o nacionalizmu sa drugovima iz Sr- bije, Makedonije, Kosova, Bugarske, Hrvatske i Slovenije. lako se organizatori nisu unapred dogovorili kako će se sastanak odvijati, svaki učesnik se fokusirao na nacionalizam u svojoj državi. Upravo u takvom političkom stavu na- lazimo samu srž ispravne anti-nacionalne po- litičke perspektive. Ukratko, uvek treba početi od sopstvene pozicije, od "sopstvene" nacije i države. Svaka druga tačka polazišta direktno će podržavati “vas” aparat za inostrane ili unu- trašnje poslove. Drugo, samo sa razmatranja sopstvene pozicije može se preći na opštiju kritiku nacionalizma, ne samo kao ideologije, nego i kao konstitutivne društvene sile. Na ovom nivou različita iskustva iz različitih ze- malja i istorijskih putanja mogu da uđu u koris- tan dijalog i postanu konkretnija. Treći korak je povratak na tačku ishodišta, koja takođe predstavlja trajnu metu proleterske kritike.

Postoji nešto pogrešno u bavljenju grčkim na- cionalizmom tokom perioda kada su javnim diskursom dominirala takozvana nacionalna pitanja, “makedonsko” pitanje i ozloglaSene “turske provokacije“. To ne proizlazi iz nekog vanrednog “spoljnog događaja“, nego iz domi- nantnog pristupa prema kojem je nacionalizam nešto što se povremeno pojavljuje i nestaje. Samim tim, nacionalizam je prikazan kao abnor- malna, ekstremna situacija, čista suprotnost “demokratskoj normalnosti”. U svojoj najbeza- zlenijoj verziji, ovaj politički stav spaja objekat sa intenzitetom, a samo najglasnije momente pripisuje nacionalizmu. U takvom diskurzivnom kontekstu, nacionalizam je odvojen od onih us- lova koji ga čine odlučujućim aspektom društ- venog života. Čak i sa najboljim namerama, ovaj pristup štiti nacionalizam time što sakriva njegovu postojanost i njegovu formativnu moć. Dosledna kritika, dakle, mora početi on onoga što je učinjeno nevidljivim. Mogli bismo to naz- vati svakodnevnicom nacionalizma.

II.

Pod liberalnom demokratijom, nacionalizam je prilično ozloglašen termin, samim tim svaka osoba bi sebe mogla da nazove anti-naciona- listom. Nacija, s druge strane, potpuno je druga priča. Opozicija samoj naciji je izrazito nepopu- larna - praktično nepojmljiva. Čak i u marksizmu i anarhizmu, opozicija nacionalizmu retko se bavi samom nacijom. Na kraju krajeva, nacija u sebi ne sadrži “izam“ kao što je to slučaj sa ideologi- jama. Samim tim, ne može se dovoditi u pitanje jer svako zna da svako ljudsko biće mora da “pri- pada" naciji kao što svako “mora da ima nos i dva uveta".!

1. Ernest Gellner (1983) Nations and Nationalism, Oxford, Ba- sil Blackwell Publisher, str.6.

Upravo je strateška društvena prevlast naciona- lizma omogućila (i još uvek omogućava) razd- vajanje nacionalizma i nacije. Budući odvojen od nacije, nacionalizam je odvojen i od svog najvećeg dostignuća, nacionalne države, koja je u suštini samo nacionalizam u formi države. Samim tim, nacija je izolovana od nacionalizma. Dok se nacija prikazuje kao očiti conditio huma- na, nacionalizam je sveden na izvitoperen “skup ideja“. Nacionalizam time postaje bolest nacije. Bez njega, mogla bi da bude savršeno zdrava. Kao kad bismo rekli: “svako može da bude pono- san Grk bez da bude nacista". Pozicioniranje naci- je naspram nacionalizma ojačava naciju, a zauz- vrat obnavlja uslove za postojanje nacionalizma.

III.

Rasprostranjena banalna formulacija glasi ovako: Nacionalizam je ono što rade nacionalis- ti. Dakle, moramo da pretpostavimo da oni koji nisu (označeni kao) nacionalisti moraju takođe da obavljaju neku ne-nacionalističku aktivnost (da budu levičari, umereni, liberalni itd.). Prema ovoj računici, aktivnost može da se meri jedi- no na osnovu političkog identiteta onih koji se njome bave. Subjekti se pojavljuju samo kao proizvođači, a nikada kao (društveni) proizvodi. Međutim, niko ne stvara samog sebe samos- talno u potpunom vakuumu. Naprotiv, dostupni izbori i sami kriteriji po kojima subjekat donosi izbor su istorijski specifični društveni proizvo- di formirani (i razoreni) kroz odnose moći. Iz ove perspektive, mnoge "prirodne" i "neutralne" društvene realnosti pojavljuju se kao stubovi grčkog nacionalizma: grčke (svetloplave) lične karte, kao i uslovi i posledice neposedovanja iste, besmislene fraze kao što su “grčko svetlo" i “grčka priroda", fustanele i klarineti (u kombi- naciji), nacionalne proslave u grčkim školama, same grčke škole, ustav Grčke prema kojem su “svi Grci jednaki pred zakonom" (član 4) i pos- ledice toga na ne-grčke članove radničke klase.

PATITTOdTIUJMI

TE

Jednostavno receno, nacija (nacionalizam) stva- ra nacionalističke subjekte.

IV.

Ukoliko bi bilo koja pristojna osoba u Grčkoj slučajno naletela na miting za "Makedoniju" pun (neo)nacista, popova i klovnova koji glave pokrivaju imitacijama drevnih šlemova, odmah bi shvatila da je u pitanju nacionalistički skup. Međutim, utisak je sasvim drugačiji kada grčki levičarski premijer izjavi da brani jaku “nacional- nu poziciju" boreći se za stavljanje “deskriptivne fraze ispred imena Makedonija". “Nećemo dati", rekao je “nego ćemo da uzmemo"? Isti “ne-naci- onalistički“ utisak prati izjavu ministra inostranih poslova, koji se hvalio da je Grčka uspela da na- tera Makedoniju na promenu imena bez objave rata. Njegovim sopstvenim rečima, jedina druga “zemlja koja je promenila ime tokom ne samo 21. nego i 20. veka je bila Austrija koja ga je promeni- la zato što je bila poražena i Austo-Ugarsko cars- tvo se raspalo posle Prvog svetskog rata". Uoča- vanje nacionalizma u "makedonskim" skupovima u januaru 2018. je jeftin trik koji, nažalost, dolazi uz visoku cenu. Lociranjem neprijatelja na ovaj način, ovaj “anti-nacionalizam” stavlja zvaničnu verziju grčke države, glavne sile grčkog naciona- lizma, van okvira kritike.

Za razliku od mase koja je izašla na ulice, grčka država danas ne pokušava da spreči upotrebu imena Makedonija od strane makedonske drža- ve. Svaki ozbiljan državni zvaničnik u Grčkoj ra- zume da je opsesija imenom Makedonija preds- tavljala prepreku produktivnom ispoljavanju

2. “Tsipras o pitanju Skoplja: Velika pobjeda ako izborimot pridjev ispred imena Makedonija", | Kathimerini, 25-05-2018.

3. Nikos Kotzias Intervju, 19-06-2018, https://www. mfa.gr/epikairotita/proto-thema/sunenteuxe-upour- gou-exoterikon-kotzia-sten-ekpompe-kalemera-el- lada-tou-ts-ant1-me-ton-dpho-papadake-19062018. html? fbclid=lwAROqwEuOqpdxa-2c54U9xFAVnJNIrIPHe9IFn- QKX7sQiJ3m0pD2WsNPV3sl (pristupljeno 02-03-2018).

moci. Drzavna moé se ne manifestuje samo u uslovima otvorenog, oruzanog sukoba. Takode može da odredi i ograniči izbor onima na koje se primenjuje, bez upotrebe oružja. Rečima jednog proračunatog zvaničnika, “patriotizam se ocen- juje u međunarodnim odnosima snaga".* Grčka država, članica EU i NATO, pojavljuje se kao sila sposobna da nametne ustavne promene Makedoniji ne ograničavajući se samo na njeno ime. Bez obzira na razlike, obe verzije grčkog nacionalizma, “beskompromisni” i "realistični", bore se da odbrane i ojačaju Grčku. Očigled- no, u Grčkoj ima dovoljno mesta za oba. Protiv Turske, njenog večitog, klasičnog, realnog nepri- jatelja, “umerene" i “radikalne“ patriote teže ka istom cilju. Zapravo, kada okolnosti to zahte- vaju, mogu dovoljno da se približe da postanu ujedinjena vojna sila.

4. Evangelos Venizelos, “Povodom imena: Konjunktura i strategija nad Balkanom," 24-02-2018, https://ekyklos.gr/ sb/579-omilia-ev-venizelou-stin-ekdilosi-me-aformi-to-ono- ma-sygkyria-kai-stratigiki-sta-valkania.html (pristupljeno 07- 03-2022).

V.

lako klasna borba ima tendenciju da stvara raskol u nacionalnom jedinstvu, to uopšte ne opravdava naivno verovanje u navodnu anti-nacionalnu "srž" radničke klase. Zverstva počinjena u 20. i koja su se nastavila tokom 21. veka određuju okvir za svaku smislenu procenu proleterske aktiv- nosti. Ukratko: proleterska aktivnost nije uspela da spreči pomenuta zverstva. Krah evropskog radničkog pokreta u nacionalističkoj groznici početkom Velikog rata i neuspeh revolucionarnih borbi nakon 1917. značajno su doprineli odluču- jućoj pobedi nacije nad klasom. Ova pobeda je utrla put realnog podređivanja proleterijata na- ciji (nacionalizmu). Što se tiče učešća "običnih" evropskih radnika u Prvom svetskom ratu, Eric Hobsbawm ističe da se “podrška vladi u ratu bez problema ispoljavala paralelno sa iskazivanjem klasne svesti i neprijateljstva prema poslodav- cima“. S druge strane, lan Kershaw ističe uticaj patriotizma i militarizma na svest socijalističkih radnika: “U okviru vojne obaveze bili su indoktrini- rani patriotizmom i disciplinom. Postali su na pr- vom mestu patriote, a tek onda socijalisti.” lako trenutno živimo nakon 20. veka, odnosno, nakon dva svetska rata, Holokaust i masakri koji su pratili nacionalizaciju Balkana pokazuju da svaki “internacionalistički klasni automatizam" preds- tavlja opasnu bajku.

VI.

Ali čemu tolika halabuka povodom nacije? Šta je vaš (naš) problem, na kraju krajeva? Ova nas pitanja, čak i kada nisu izričito postavljena, op- sedaju i pre nego što pokušamo da se izjasnimo. Odgovor treba da bude što je moguće jednosta-

5. Vidi E. J. Hobsbawm (1993) Nation and Nationalism since 1780: Programme, Myth, Reality, Cambridge-New York, Cam- bridge University Press, str.124 i lan Kershaw (2015) To Hell and Back: Europe, 1914-1949, London, Penguin Random House

vniji. Sa tačke gledišta proleterijata, radikalna kritika postojećeg društva, uključujući proleteri- jat, nema nikakvog smisla bez radikalne kritike nacije kao režima društvenih odnosa. Nije stvar samo u tome što je kapitalistička država naci- onalna, nego što u kriznim vremenima upravo moć nacije igra odlučujuću ulogu u određivanju onoga što može i ne može biti izrečeno, urađe- no ili dovedeno u pitanje (bez kazne). Biti protiv nacije kao društvenog režima znači biti protiv svake nesreće, isključivanja i nasilja koje ona podrazumeva. U Grčkoj, proletersko stanje se svakodnevno (iznova) stvara putem hijerarhiza- cije između Grka i ne-Grka. U Grčkoj, "prirodno" je da su Grci na prvom mestu. Domaći rasizam (anti-migrantski, anti-muslimanski, anti-romski) i anti-semitizam su nepojmljivi bez ovog nacional- nog (nacionalističkog) poretka iz kojeg crpe moć i legitimitet. Međutim, moć nacije nije beskrajna, zato je neophodno osvrnuti se ka onome gde je neuspesna, gde ne može da prođe kao "prirodan", očigledan poredak stvari. Treba da se usmerimo ka tačkama gde dolazi do trvenja i sukoba. Ove tačke su, kao i sama nacija, skoro svugde: na granici, u centru grada, u školi, na ulici, u auto- busu, na poslu, u bolnici, pa čak i (tu posebno!) na jebenoj plaži. Odatle treba da krenemo, a ne iz sindikata javnog sektora.

VII.

Nacija nije samo domaća stvarnost, njena lokalna moć je takođe ključna i na međuna- rodnom planu. Konsolidacija grčke nadmoći nad višenacionalnom radničkom klasom je od ključnog značaja za grčku državu u održavan- ju njene (oružane) pozicije moći na Balkanu, na Egejskom moru i u Istočnom Mediteranu. Grčka ima dugu istoriju agresivnog ponašan- ja prema severnim i istočnim susedima i ova istorija je deo njenog sopstvenog istorijskog formiranja. Činjenica da je Grčka rezultat ras- pada Osmanskog carstva u velikoj meri je odre-

eyra trod]

fe

dila njenu geopolitičku orijentaciju i "žarišta" koja se pojavljuju kao “pretnje za nacionalnu bezbednost”. Samo postojanje Turske, Make- donije, Bugarske i Albanije stalno je podseća na ograničenja njene ekspanzije na sever i istok, podseća je da njene težnje nisu bile u potpunosti uspešne. Uprkos povremenim promenama u taktici, nijedna akcija vlade ili “međunarodni pritisak" nisu uspeli da uklone ove “strateške brige“.

VIII.

Takozvana nacionalna pitanja su, po definiciji, pitanja grčke države, jer jedino ona može da pokrene ili obustavi diplomatske pregovore, ut- vrdi zonu nadzora na svojoj teritoriji kako bi na- dgledala “opasne” manjine, govori o “jednakosti za sve“, formira univerzitet na ruševinama opl- jačkanog jevrejskog groblja, nametne "ispravna" imena mesta, ili zabrani jezike manjina (turski, makedonski). Grčka država je ta koja može da vodi (i objavi) ratove i potpiše mirovne spora- zume. Dakle, jedina proleterska anti-nacionalis- tička kritika je kritika same grčke države. Ne kri- tika desničarskih ili levičarskih vlada, Evropske unije ili SAD-a... Ako meta kritike nije grčka država, nego, na primer, "potčinjavanje" Grčke “imperijalističkim formacijama i planovima", dobija se “dobra stara" nacionalna strategija napuštanja EU i NATO-a. Anti-imperijalizam se pokazuje kao još jedna verzija projekta “nacio- nalne nezavisnosti“.

IX.

Nacionalno jedinstvo ne treba unapred uzimati zdravo za gotovo. Njegova hvaljena prirodnost treba da se razume kao tekući napori da se to jedinstvo postigne. Nacija ponovo spaja ono što klasna borba i društveni antagonizam razaraju. Nacija ponovo spaja naciju i to se prostire sve

do najviših nivoa države. Čak i uobičajeni apeli ka “nacionalnim interesima“ ne podrazumevaju opšti konsenzus među patriotama. Sam pojam nacionalnih interesa i služenja istim otvoren je za različite interpretacije, koje su ponekad u sukobu. Godine 1916., takvi sukobi su čak doveli do podele Grčke u dve različite države. Koliko god da takve podele mogu da budu po- mamne i krvave, one nikada ne dovode u pitanje značaj nacije i države. Naprotiv, one uvek brane dominantne društvene odnose i institucije, čak i ako njihovi zagovornici moraju da, s vremena na vreme, zaprljaju ruke krvlju svojih sunarodnika.

X.

Postoji rasprostranjena analiza koja razvrstava aktivnost radničke klase na pokret “ogorčenih” (indignados, pokret trgova) iz 2011. s jedne strane, i na pokret oko referenduma (protiv mera štednje nametnutih od strane EU) iz jula 2015. s druge. Isuviše često ispričana priča ide otprilike ovako: “Pa dobro, možda je trg Sintagma bio pun

Kg

grčkih zastava i možda je bilo okorelih naciona- lista u gomili, ali zapravo su radnici/nezaposle- ni ti koji su se borili protiv (neoliberalnih) mera štednje i nekoliko godina kasnije oni su u stva- ri bili ti koji su se borili i dobili (veličanstvenu) bitku i rekli NE mandatima Evropske unije." Pro- leterska perspektiva dostojna svog imena mora pre svega da razotkrije nacionalni (nacionalis- tički) karakter ovih borbi kroz koje su se grčki radnici/nezaposleni/sitna buržoazija borili za oslobođenje Grčke od okova koje su joj name- tali ‘stranci’. Oni koji su se borili, radili su to kao Grci kako bi naterali svoju državu da ih zaštiti od posledica bankrota. Kao Grci, oni su glasan- jem objavili da se protive “nemackim/evropskim lihvarima“. Dosta nam je apologetskog diskursa koji opravdava ili ulepšava naciju glazurom rad- ničke klase, treba nam koherentan diskurs spo- soban da uoči naciju unutar same klase. Razviti takvu konzistentnu anti-nacionalnu kritiku nije jedan od najlakših zadataka našeg vremena.

XI.

S obzirom da nacija (nacionalizam) nije samo skup ideja nego je režim društvenih odnosa, ne može postojati “nulti stepen nacionalizma“. Za one koji žive unutar njenih granica, grčka naci-

ja nije nešto što se može jednostavno zaobići ili poništiti. Onaj ko izbegava da se njome bavi ostavlja njenu moć nedirnutom. Grčka nacija je u velikoj meri deo okolnosti koje nas ograničavaju i bez konkretne, praktične kritike nacije, ne može biti kritike postojećeg društva. Nacija (nacionali- zam) trijumfuje čak i među svojim (navodnim) ne- prijateljima kada pokažu da umeju da se koriste nacionalnim (nacionalističkim) jezikom: FYROM, Skoplje, susedna država, Skopski iredentizam, itd. Osuda drugih nacija je isuviše laka, teže je naći govna u kanalizaciji. Takođe je pogodna i za grčku državu.

S druge strane, pomalo blazirani prezir prema svim nacionalizmima bez izuzetka, kao u sloga- nu “nijedna nacija nas ne ujedinjuje, nijedno ime nas ne razdvaja", ne napada direktno grčku naciju (nacionalizam) u Grčkoj nego je izjednačava sa makedonskom nacijom (nacionalizmom). Ovo izjednačavanje je umirujuće jer nikada nije u di- rektnom kontaktu sa oštrim ivicama dominant- nog domaćeg nacionalizma (nacije). U svojoj nesposobnosti da uoči konkretne razlike, ovo apstraktno odbacivanja nacionalizma uopšte ne uspeva da se suprotstavi režimu moći u kojem se domaći “antagonistički pokret" nalazi. Ovom političkom pristupu se ponekad laska kao vrhun- cu radikalizma, ali čak ni to nije najozbiljniji od njegovih problema.

eyra troda]

XII.

Svakako je u jednom trenutku, posebno u Evropi, nacija (nacionalizam) lako mogla da se ogrne ru- hom progresa, jer su moderni gradani zamenili po- danike starih carstava. Medutim, ona je stvorila a zatim odbacila ne-nacionalno, čime je ovaj društ- veni režim izazvao pojavu novih podanika, kao što su manjine, građani sa manjim pravima, ne-građa- ni (bez ikakvih prava) i, naravno, nacionalni ne- prijatelji. Na mešovitim i multietničkim mestima kao što je Balkan, nacija je od samog početka

bila pokretačka snaga beskrajnog ugnjetavanja, katastrofe i smrti. Ignorisanje nacije neće uništiti njenu istinsku moć, a još gora opcija je smatrati da je nacija nekakav sekundarni derivat kapitala. Ovakav politički stav, i dalje veoma rasprostranjen među takozvanim “radikalnim miljeom", samo je još jedan izgovor kako bi se izbeglo suočavanje sa nacionalizmom, jedino što mu je pristup nešto sofisticiraniji. Nacija je neodvojiva od kapitala, ali se ne može svesti na njega, i samim tim se s njom moramo suočiti odvojeno. U Grčkoj, kao i drugde, ovo nije najmanji od naših zadataka.

ENE

Trebamo li pripadati

EER De Passage Pariz KU

a? a m | 2

sa

ki g

ekst koji slijedi napisan je i široko distri-

buiran u jeku pokreta Žutih prsluka krajem

2018. i početkom 2019. godine u Francu- skoj. U ovom su periodu, ali i kasnije, manje ili više izravne reference na koncept naroda bile stalne i sveprisutne. lako su anarhistkinje i dru- ge pojedinke navodno neprijateljski nastrojene prema bilo kakvom obliku nacionalnog konsen- zusa bile u velikoj mjeri prisutne u ovom pokretu, antinacionalističke kritike bile su vrlo rijetke i pretežno usmjerene protiv ekstremno desničar- skog ološa. Njihovo istjerivanje iz demonstracija često je proglašavano konačnom pobjedom nad nacionalističkom kugom. Međutim, i kod desni- čarskih i kod ljevičarskih prosvjednika bili su pri- sutni isti neupitni nacionalni simboli: nacionalne zastave (često upotpunjene regionalnim zasta- vama), reference na revoluciju iz 1789. (kao što su giljotina i Ustavotvorna skupština), slogani koji apeliraju na “ nase” ljude, napadi na “strani” kapital (multinacionalne kompanije, kamioni koji

uvoze proizvode koji su konkurencija “nacional- nom“ tržištu, itd.).. “Pitanje imigracije" u ovom je pokretu jednostavno izostavljeno, iako su se diljem Francuske u isto vrijeme neprestano doga- đale pobune u zatvorima za migrante bez doku- menata. Sve to u rijetko viđenoj samodopadnoj tišini koja je stotine izljeva ksenofobije utapala u normalu svakodnevice, a koja je slučajno bila i normala pokreta Žutih prsluka. Oni koji su preki- nuli tu šutnju ili su potpuno ignorirani ili najčešće tretirani kao izdajice Naroda...

Riječ “narod" ovdje se koristi u njenom historij- skom smislu koji je formiran nakon Francuske revolucije. Engleska riječ “People” ne može u pot- punosti prevesti povijesno značenje francuske ri- ječi peuple koja je prisutna ne samo u francuskom ustavu kao obična istoznačnica "nacije", već i u svakodnevnom govoru gdje se može odnositi na masu onih koji nisu u vladi (uključujući i boga- te), kao i na etničku skupinu (slično engleskom

PATI TTodraujW

g

“a people”). Drugim rijecima, francuski peuple je istovremeno narod kao “raja”, “narod” kao u “Mi, Narod" američkoga ustava i “narod” kao u “Fran-

cuzi su čudan narod“.

Ovaj članak je napisan s nadom da će nanijeti zlo nacionalnom konsenzusu. Sada kada je pokret Žu- tih prsluka sretno mrtav, pitanje koje postavljamo važnije je no ikad. Nacionalni idiotizam koji mu je prethodio nije masovno doveden u pitanje, ni od strane anarhista, niti od bilo koga drugog. Ništa nam ne govori da kriza izazvana Covidom-19 i nje- zini nastavci neće ojačati ovu strašno glupu ideju. Iz tih nam se razloga čini da valja uložiti napore u tom smjeru.

Radnici! Upamtite - laskanje moćnima poka- zuje prezira vrijedan nedostatak principa, ali laskanje narodu je zločin!

Flora Tristan, pismo, 29. ožujka 1843

Nije li primamljivo obratit se na ,Narodu”? Za po- četak, sam je izraz pomodan. Svakako, ne po prvi put u povijesti, ali budući da se doima posvuda prihvačenim, čini se neophodnim obraniti ga.

Štoviše, romantično je. Uzbudljivo. Impozantno. Kad primjerice pozivamo Narod da ustane protiv elita, to zvući tako srčano, iako ne čini ništa više do li navlačenja zaglušujučega mrtvog tereta svih revolucija i društvenih pokreta prošlosti.

Pamtimo pobijede ,Naroda" koji je sjekao glave kraljeva, ,Naroda” koji je gradio barikade, ,Naro- da” ujedinjenog protiv nepravdi velikih i moćnih. Zaboravljamo da je taj isti ,Narod" masakrirao protestante, muslimane i židove. Da je urlao od radosti na javnim smaknućima (jesmo li danas toliko daleko od toga?). Da je držao žene podalje od svojih pobjedničkih povorki. Da ,Narod", ukrat- ko, ne samo da nikad nije bio ujedinjen, nego da čak nadmoćna većina naroda nije nikad propu-

stila priliku da satre sjeme pobune pod svojim nogama.

Kaže se da je jučer prošlost, pa tako nasumično govorimo o narodu sa sela, narodu s mora, naro- du u prslucima ili šalovima, o suverenitetu naro- da, bijesnom narodu, narodu na ulicama, ali i o tihom narodu, narodu s lijeva i narodu s desna, o malom narodu, o predstavljanju naroda, zabo- ravljenom narodu... svatko sa svojim poimanjem naroda - za svakoga ponešto!

Ali kakve to ima veze? Treba pripadati Narodu! To je snaga, pravda, budućnost. Ukratko, to je ono Dobro, a uz sve te slike, to je i ono Lijepo. Toliko je dobro i lijepo da se svatko natječe da dokaže da je dio naroda. Užitak je pripadati narodu. Akade- mici kriju svoje diplome, političari svoju moć, še- fovi svoje bogatstvo, i svi marširaju zajedno, ruku pod ruku - nije li dobro biti među rajom? Sad sam ja na redu, i ja pripadam narodu, ili barem moji roditelji. Toliko je važno pripadati!

Ipak, ako grebemo i grebemo, počinje svrbiti. Mi smo narod. Sjajno. Ali koji?

Narod kao radništvo? Ali šefovi koji mogu samo izrabljivati, ne rade li i oni? Jesu li i oni dio naro- da? Da, oni ,mali” (trgovci, poljoprivrednici, obrt- nici...), ali ne i oni veliki? Prema kojem mjerilu?

Narod kao siromasi? Izvrsno, ali da razjasnimo: tko su ti siromašni? Oni koji ,profitiraju od susta- va", primjerice, jesu li oni ,loši“ siromasi? Buržuj koji propada, pripada li on narodu? Proleter koji je najzad kupio kuću s okućnicom i ogromni auto s pogonom na četiri kotača nakon 30 godina mu-

kotrpna rada, dijeli li on još uvijek bijes naroda?

Trebalo bi postaviti granice, dogovoriti neke kri- terije pripadnosti narodu. Na primjer: da nemamo moć ni nad kim. Ili da nismo posjednik. Ili da smo za emancipaciju i slobodu za sve pojedince.

Moramo biti oprezne i oko toga protiv čega se

narod bori. Primjerice: protiv svih muškaraca i žena države, crkve i kapitala (a kad kažemo da se ,bori“, tu podrazumijevamo sva fizička sred- stva borbe). Takvo je bilo jedno od značenja te riječi tjekom Komune i društvenih pobuna koje su uslijedile prije nego što su reakcionari jednom zauvijek odbacili to značenje.

Bez kriterija, sve prolazi, sve se tali u kotlu naro- da, a da nitko ne zna tko točno ima pravo da bude tu. Oni koji se bune marširaju pored onih kojima se gadi bilo kakva pobuna, (prava) sirotinja mar- šira uz drugu (malo manje pravu) sirotinju koju mrzi, radništvo prati svoje gazde i liberalne me- nadžere... Budući da vidimo kako su u narodnim masama svi prihvačeni i kako je sve oprošteno, moramo postaviti sljedeće pitanje: što tvori je- dinstvo ovoga najsjajnijeg i najveličanstvenijeg Naroda?

»Mi” navodno živimo na istoj zemlji (bila ona širo- ka na tisuće kilometara), ,mi“ govorimo istim jezi- kom (oni koji su došli nedavno se rijetko uzimaju u obzir), ,mi“ živimo prema istim zakonima... Da bude jasno: nije li jedinstvo ovoga izuzetnog Na- roda jednostavno sagrađeno na njegovim nacio- nalnim granicama? Jek ako pogledamo dovoljno dobro i ako slušamo njegove glasnogovornike, zaista postoje geografska ograničenja koja defi- niraju naš Narod — naše radništvo i naše siroma- he! Ponekad je dovoljno odšetati nekoliko metara da postaneš tuđi radnik, tuđi siromah. Sada sve postaje drugačije, narod je odjednom puno uži kad si na krivoj strani ograde.

Reći ćete da tjeramo mak na konac. Ali ako inzi- stirate da nešto ispisujete po svojim transparenti- ma i izvikujete na megafone, mogle biste također znati o čemu govorite.

Jer ako to doista nije ni Narod radništva, niti Na-

PATITTOdTIUJMJ

=

rod siromaha, čak niti Narod razočaranih, ako to nije način da se stane protiv svih ostalih, što preostaje od ove ujedinjene fronte? Čak i ako je francuski Narod nekoliko stoljeća vjerovao da je moguće predstavljati vrijednosti koje su istovre- meno ,njihove” i ,univerzalne"! Besramnost te kontradikcije razmjerna je civilizirajućem barbar- stvu kojega je poslao širom svijeta.

Vrlo vjerojatno malo toga, ili ništa, razlikuje Na- rod koji se bori protiv svojih elita od istoga Naro- da koji se bori protiv drugog Naroda ispred sebe. Borimo se protiv političke i financijske elite, ali rado glasujemo za gospodare koji nas predstav- ljaju (ili smo razočarani što nas ne predstavljaju dovoljno dobro). Borimo se protiv toga da život bude robija, ali želimo spasiti naša poduzeća u našoj zemlji koja nam osiguravaju naše poslo- ve. | u istom pokretu zaboravljamo golem narod masakriranih i izrabljivanih, koji povijaju leđa na ,našim" granicama kao i svugdje drugdje, uvijek iz istog razloga što su samo oruđe svojih gospo-

dara, a ne gospodari vlastitih života.

A sva ta smješna pitanja o pripadnosti puno su grublja kad zapravo imaš tu nesreću da si radnica i/ili siromah. Teško da su to pitanja života ili smr- ti za diplomate, biznismene, umjetnike i akade- mike. Dakle, rumunjski, etiopski i kineski radnici, bilo da žive u Rumunjskoj, Etiopiji, Kini ili Francu- skoj, jesu li oni dio ,našega“ Naroda budući da su radnici i/ili siromašni?

Koliko god se duboko zagledale u narodnu mo- čvaru, narod kao da ostaje jednostavnim dvojni- kom nacije (makar i ,nesvjesno" ili čak ,nevino“). Zbog toga se ne može prestati kolebati između izjava o narodnom suverenitetu i obične kseno- fobije, mada je to dvoje sasvim kompatibilno. Dok god takva umjetna tvorevina kao što je na- rodno jedinstvo ne bude satrana, narod će uvijek, zureći u vlastiti pupak, braniti svoj ,rod“ nauštrb svih ostalih.

Jer pupak umiruje. Pomaze nam da se sjetimo odakle smo došli. Također pomaže nam da zna- mo kamo idemo. Prirodno je da svako traži zajed- nicu s kojom će se ušuškati, grupu kojoj će pripa- dati. Kad je čovjek sam, svijet je tako prostran! Život se čini tako besmislenim!

Dvostruka prednost bivanja u grupi jest što je, s jedne strane, naša posebna uloga u potpunosti priznata, a s druge, naša individualna odgovor- nost sasvim razriješena. Kako praktično!

Biti dio naroda je, također, pitanje pripadnosti. Rođena sam u ovom dijelu svijeta, govorim ovaj jezik, dio sam njega. Moja svakodnevna djela, moje težnje, plitkost moje hrabrosti i veličina mog kukavičluka nemaju nikakvu važnost. Pripa- dajući Narodu, kupam se u njegovoj auri, nosim dio njegove slave i mogu komotno nestati bez ikakve odovornosti. Već sam netko (zapravo, nešto). Preuzimam nešto što je država za mene odabrala davno prije mog rođenja: moju nacio- nalnost, najnormalniji način života u ovome druš- tvu, blagdane koje trebam slaviti, ,dužnosti“ koje prate ,prava“ s čijim se propitivanjem neću zama-

rati. Ne pitam se želim li zaista zauvijek biti dio ovoga naroda, čitavog tog naroda.

Čini se da je u ovim čudesnim vremenima neop- hodno uhvatiti se za neki identitet kako bismo dr- žali glavu visoko gore. Trebaš tvrditi da pripadaš ovoj ili onoj skupini, često upravo onoj koju nikad nisi ni mogao izabrati, kako bi obranio prava koja su ti tako nepravedno oduzeta. Tako je osobna izolacija pobrkana s utrkom oko kolektivnih ne- pravdi, nepravdi koje bi mogle, makar privremeno, dati životu neki smisao, neku težnju k dostojan- stvu. Ali, jao! Ispunjenje koje osjećamo kao člani- ce pojedinih grupa pored fragmentacije koju ovo društvo namjerno proizvodi samo može skliznuti kroz prste, jer ovo je društvo poznato po tome što nas stavlja u razne kutije ne bi li nas čim bolje samljelo

Narod nije iznimka. Njegovi branitelji nam s ne- malim ponosom poručuju da Narod ne misli, Na- rod djeluje. Ovdje vas ponovo moramo razočara- ti. Narod, sam po sebi, nije ništa. Ne razmišlja. Ne djeluje. Da budemo potpuno iskrene, narod i ne postoji. Kao svaki fantom jedinstva, narod je

AW re

ati Ait

C

g MIR

EN i

~i

samo nit koja nas vezuje uz naše sužanjstvo. To što jest ili nije narod, u potpunosti određuju oni koji drže njegove uzde. Ne samo kako bi ga reku- perirali, za što se svi suparnički tabori vole među- sobno optuživati, već i kako bi mu pokazali put, vodili ga odozdo, protiv mraka i prema svijetlu. Ništa ne bi bilo logičnije: sama ideja narodnog suvereniteta, koja je danas opet u modi, može se ostvariti samo kroz političko predstavljanje; stado koje traži gospodara je jedini narod koji postoji.

Godine 1871. Gustave Courbet predložio je ukida- nje boga dekretom. Ne klera, ne religije, ne crkve, samoga boga. Ako danas svi želimo imati zraka za disanje, možda je nužno otarasiti se ideje na- roda. Ne samo populizma, koji naprosto raste na tom plodnom, fantomskom tlu. Čak ni nacionaliz- ma, koji ga svodi na vlastiti kostur, već Naroda, dobrog starog Naroda.

Protiv nacionalnog idiotizma, više nego ikad mo- ramo ustvrditi da pojedinci mogu pronaći jedni

druge onkraj nacionalnih granica, dijeliti toplinu (jer nitko nije samodovoljan), smiješiti se i dijeli- ti zajednički trud. Za nas, taj trud treba ići protiv svega što dopušta ljudskom biću da naređuje drugome, i protiv svega što tjera drugog da se pokori.

Podrijetlo svijeta, Gustave Courbet, 1866 (ukidanje boga?)

a Prilog na DEOS ugo cover eko području

Nacionalizam je Saat,

svake drzave

— hae

Ovaj je tekst pripremio drug iz Zagreba povodom anti-nacionalnih dogadanja u Solunu u martu 2018. godine.

acionalizam nas stalno "iznenađuje", uvi-

jek se ponavlja stalno pitanje njegove

privlačnosti, njegove sposobnosti da mo- bilizira mase koje spremno jure u nove sukobe, ako ne ratne, onda one zamišljenje, mitološke. Uostalom, nacionalizam je upravo to, mitologija o tlu i krvi, o narodu i žrtvi, o "našoj" pravednosti i “njihovoj” agresiji. Pokazao se kao moćno oruđe u rukama države i kapitala, čije interese su mnogi štitili u ime zaštite nacionalnih interesa i ponosa, koje su osjećali kao svoje. Čak i onda kad se čini da nacionalni pokreti dolaze "odozdo", zapravo je rezultat takvih pokreta uvijek jasan: još jača drža- va i jača pozicija kapitala.

Suvremeni nacionalizam ne možemo gledati van okvira njegovog historijskog razvoja, od- nosno kontinuiteta, jer od kad je postao pokre- tačka snaga, govorimo o jednoj ideologiji, koja

anarhističkoj analizi nacionalizma

se samo prilagođava kontekstu, ali u suštini uvijek ostaje ista. Od rušenja starih imperija i stvaranja nacionalnih država pa sve do danas, nacionalizam je stalno prisutan. Govoreći iz postjugoslavenskog područja, stalna prisutnost nacionalizma na ovim područjima, još od devet- naestog stoljeća, svoju je kulminaciju ostvarila nekoliko puta u posljednjih stotinjak godina. Na- cionalizmi su imali razna imena, hrvatski, jugo- slavenski, njemački, srpski, talijanski, mađarski i drugi, no u suštini su imali istu svrhu: postaviti novu vlast, utvrditi nečiju hegemoniju, a sve kroz mobilizaciju širokih masa, kako bi pobjeda bila potpuna i uvijek u “ime naroda“. Tko bi bio lud ginuti za interese države i kapitala? Ali u ime na- roda i nacije, mnogi su spremni dati svoj život i još spremniji oduzeti život drugima. Taj mito- loški ideal čistoće, neokaljanosti i pravednosti prikazan kroz ikonografiju izmišljene povijesti, a sve pod šarenim krpama koje zovemo zasta- vama, stvara osjećaj zajedništva i pripadanja. Nedostižan cilj koji, poput obećanja raja, nudi izlaz iz loše situacije za koju su uvijek “oni dru-

PATITTOdTIUJM

=

gi” krivi. | uvijek nudi bolju budućnost, koja nikad ne dolazi.

Kad pogledamo vlastitu nedavnu povijest, ne možemo se ne zapitati odakle je došao naciona- lizam koji je uzrokovao najveći pokolj nakon Dru- gog svjetskog rata u Evropi? Nije li Jugoslavija bila prostor bez nacionalizma, ili barem prostor nove, jugoslavenske nacije i više etničkih skupi- na? Kako je uopće tretirano nacionalno pitanje u Jugoslaviji?

Sva ova pitanja nemaju jednostavan odgovor, ali neki od odgovora na njih nam mogu pokazati kako nacionalizam nije samo desničarski, već i ljevičarski, te da je upravo zbog toga “socijalistič- ka utopija“ lako postala nacionalistička distopija.

Ako se osvrnemo samo na antifašističku borbu u Jugoslaviji, najveći organizirani antifašistički pokret na tlu okupirane Evrope i kratko analizira- mo na kojim osnovama je bazirao svoje pozive na otpor stranom okupatoru i njegovim doma- ćim slugama, ali i što je imao za konačan cilj,

Mladen Kušec

POZDRAV DOMOVINI

PRIREDBA U POVODU PRIMANJA U SAVEZ PIONIRA JUGOSLAVIJE

Masaa NDGA < 2

vrlo lako ćemo doći do nekih zaključaka. Poziv na ustanak upućivan je “rodoljubima", imao je nacionalni naboj, pozivao je na oslobođenje zemlje od stranog okupatora, itd. Naravno, po- zivao je i na borbu protiv fašizma, ali je sebe vidio i kao rat za nacionalno oslobođenje. To se u posljednjoj fazi rata pokazalo izrazito važ- nim za novouspostavljenu vlast jer su partiza- ni, tada već ustrojeni u Jugoslavensku armiju, preuzeli kontrolu nad dijelovima teritorija Itali- je i Austrije (koji i danas okupiraju te države), upravo zbog mogućnosti proširivanja vlastitog teritorija i nacionalnog oslobođenja područja naseljenih slavenskim stanovništvom. Antifa- šizam nije bio anacionalan u Jugoslaviji, imao je hrvatski, srpski, slovenski, bosanskoherce- govački, albanski, makedonski i crnogorski predznak, ali i onaj jugoslavenski, kao ideju stvaranja nove nacije. Baziran na bratstvu i je- dinstvu, kao jednom od bazičnih slogana, ipak je stvaranje nacionalne države, oslobođene od stranog okupatora, vidio kao svoj cilj. Hipotet- ski govoreći, ne možemo se ne zapitati, koliko bi otpor bio masovan da nije bila riječ o stranom okupatoru? Naravno, ovo ne umanjuje činjenicu da je borba protiv fašizma bila važna i široka, te da je obuhvaćala sve slojeve društva. Međutim, borba protiv fašizma nije jedino što se odvijalo, što nas dovodi do zaključka da sam antifašizam nije dovoljan, pogotovo ako je na bilo koji način patriotski orjentiran.

To prvenstveno možemo vidjeti kroz snažnu identifikaciju s državom, koja je nastala u krva- vom ratu koji je ujedno bio borba za nacionalno oslobođenje. "Narodna" vojska, kao i kod svake nacionalne države, bila je sastavljena od svih, tako da su svi muškarci stariji od 18 godina bili vojnici, vojska je bila jedan od čvrstih temelja gra- đenja nove države. U tom smislu, društvo je bilo prilično militarizirano, a vojska je bila prisutna u mnogim segmentima društvenog, političkog i kul- turnog života. Na razini anegdote možemo samo spomenuti vojnu emisiju “Dozvolite da se obrati-

mo”, koja je na državnoj televiziji prikazivana sva- ke nedjelje prijepodne. Snažna identifikacija sa državom kao "svojom" i vojskom kao garancijom sigurnosti, pokazala se mnogo puta kao put u po- kolj, još od prvih dana nacionalizma i Francuske revolucije.

Osim toga, ta identifikacija sa "domovinom" i glo- rifikacija "domovine", bila je prisutna od najranijih dana pa su tako mnoge dječje knjige bile prepune državnih zastava, slavila se veličina i važnost do- movine, njena ljepota i snaga, njeno zajedništvo i zaštita. Domovina i podsjećanje na to kako je krvavo izborena njena sloboda, bile su nedodir- ljive kategorije.

Jugoslavenska vlast je vidjela svoju unutrašnju strukturu kao rješenje “nacionalnog pitanja“ kroz stvaranje nacionalnih država (republika) koje su činile federaciju (uz autonomne pokrajine) i time zapravo ideja nacije bazirane na etničkoj pripad- nosti nikad nije prestala biti prisutna. Ta ideja “krvi i tla” ili jednog naroda, jedne nacije, jedne zemlje", opstala je unatoč deklarativnom “brat-

stvu i jedinstvu", koje je svakako bilo prisutno za velik broj ljudi, no za republičke vlasti to nije nužno bilo tako. Jedan od zanimljivih primjera u tom smjeru je jezična politika koja je gotovo ci- jelo vrijeme postojanja socijalističke Jugoslavije bila mjesto sukoba. lako federacija nije imala službeni jezik, hrvatski/srpski su imali prednost pred ostalim jezicima (govorili su se još make- donski, slovenski, albanski, mađarski i nekoliko manje zastupljenih jezika). Položaj, naziv i stan- dard hrvatskog i srpskog, iako je riječ o različitim varijantama istog jezika, bili su pitanje stalne ra- sprave pa onda i sukoba koji su u nekoliko navra- ta kulminirali i izazvali nacionalističke tenzije u zemlji. lako su ove rasprave često bile akadem- skog karaktera, ne treba zanemariti njihov utjecaj jer je upravo dio akademije odigrao važnu ulogu u očuvanju i građenju nacionalističke ideologije. Osim toga, ne treba zaboraviti da je standardiza- cija jezika jedan od ključnih alata građenja “naci- onalnog identiteta“. Tako su i po pitanju jezika re- publičke vlasti odlučivale o tome na kojem jeziku će objavljivati svoje službene dokumente.

Republičke vlasti su predstavljale temelj nacio- nalnih država koje će u devedesetima proglasiti svoju samostalnost. Partijski kadrovi Saveza komunista Jugoslavije, odnosno republičkih partijskih organizacija masovno su 1990. go- dine prešli u nove nacionalističke partije i time predstavljali ne samo institucionalni, već i ka- drovski kontinuitet države. Primjerice, samo u Hrvatskoj je iz SKH (Savez komunista Hrvatske) u novoosnovani HDZ (Hrvatska demokratska zajednica) prešlo 97.000 članova (preciznije, prvo 27.000, a onda nakon izborne pobjede još 70.000). Time je zapravo nova nacionalistička partija simbolički postala nasljednica stare par- tije. Od ljevice do desnice je bio samo jedan ko- rak - nova partijska iskaznica.

lako je nacionalno pitanje do tada bilo prisutno, o njemu se od ovog trenutka drugačije govorilo, pitanje dominacije i nove podjele teritorija zahtje-

o exratrodrau iy

valo je Siroku mobilizaciju pa samim time i novo “nacionalno buđenje". Taj proces je pokrenut nešto ranije, od strane nekoliko različitih aktera. Danas znamo (iako većini u vrijeme kad se do- gađalo nije bilo poznato) da su republičke tajne službe vodile međusobni tihi “rat” cijelo desetlje- će prije raspada Jugoslavije, u Hrvatskoj je kato- lička crkva početkom osamdesetih pokrenula re- habilitaciju Alojzija Stepinca (kardinala katoličke crkve osuđenog zbog suradnje s nacističkom Ne- zavisnom državom Hrvatskom) i niz drugih akcija usmjerenih prema širenju novog “nacionalnog duha", navijačke skupine, kao svojevrstan poka- zatelj dominantnog političkog trenda, sve su više svoje sukobe bazirale na nacionalnim podjelama, a manje na međugradskim i regionalnim, kako je to bio slučaj do tada. U Srbiji je obilježena godiš- njica Kosovske bitke, mitološki sukob iz srpskog nacionalističkog folklora, Milošević je zajašio na nacionalistički val, a na Kosovu i u dijelu Make- donije se već cijelo desetljeće prije raspada SFRJ odvijao rat niskog inteziteta o kojem su mediji sustavno šutjeli i tek šturo izvještavali.

iy

, Le

y i neg

ra, ao” iron sezone rvaa eee I

RI PRVI U OBRANI

by

Krajem osamdesetih, situacija je već bila pripre- mljena za krvavi obračun, samo je trebalo podije- liti nove fotelje i uvesti “nove” (a zapravo stare) aktere koji će povesti “narod” u novu “nacionalnu pobjedu". U trenutku kad se sve to zbiva, cijela priprema izgleda kao da “narod” sam traži izlaz u nacionalizmu, te da je riječ o autentičnom pokre- tu odozdo, no zapravo imamo na djelu niz aktera koji stvaraju ili dopuštaju takav razvoj situacije zbog svojih interesa i interesa budućih država. Za države je to posve normalan način djelovanja.

Naravno, proces pokretanja sukoba nije bio po- sve jednostavan jer velik dio društva nije želio rat, niti je smatrao da je nacionalizam nešto do- bro ili da je rat rješenje nagomilanih problema. Prijetnje, masovni "narodni" skupovi, dizanje barikada, naoružavanje (samostalno ili organi- zirano od ove ili one republičke vlasti ili vojske), ubijanje pojedinaca koji su se i na institucional- noj razini opirali ratnom sukobu, dizanje u zrak spomenika antifašističkoj borbi, dizanje u zrak i paljenje kuća susjedima “krive“ etničke pripad-

nosti, širenje straha, sustavna nacionalistička propaganda kroz medije i mnoge druge gadosti, bile su dio mehanizma koji je podizao novu ra- zinu nacionalizma i mržnje prema "drugima". U trenutku kad je pokrenut rat i granate padaju po svuda, a ratne operacije odnose sve više života, nacionalizam je do te mjere normaliziran i sve- prisutan da je svaka kritika gotovo nemoguća jer ne dopire do gotovo nikoga.

Već i ovaj površan osvrt na gradnju i kulmina- ciju nacionalizma u Jugoslaviji daje jasnu ideju o tome da je nacionalizam, dolazio on naizgled "odozdo" ili "odozgo", uvijek isti i više ili manje kontroliran proces čiji cilj je uvijek jednostavan: još više moći i bogatstva za staru/novu vlast. Ako pogledamo nacionalističke pokrete u prošlosti, poput fašizma u Italiji, ili nacizma u Njemačkoj, ne možemo ne primjetiti da su se i jedan i drugi predstavljali kao “antisistemski”, poput mnogih populističkih pokreta današnjice, i da su na isti način prividno izazivali stari poredak, prozivajući

ga za nebrigu o “nacionalnim interesima“, “identi-

nou on u

tetu”, “tradiciji”, “nacionalnoj ekonomiji”, itd, dok su se istovremeno predstavljali kao glasnogovor- nici radničke klase ili “naroda” koji su za “snažnu, ali socijalnu državu”. Na kraju su, upravo uz po- moć starog poretka osigurali kontinuitet države i kapitalizma, što im je od početka bio i cilj.

U suvremenom svijetu istu takvu prividnu “anti-si- stemsku” nacionalističku opciju, predstavljaju rat u Ukrajini, referendum u Kataloniji i Španjolskoj, Brexit u Britaniji, ili pak sukob oko imena Make- donije. Svi ovi primjeri imaju jednu poveznicu: svoju bazu nalaze u istoj nacionalističkoj ideo- logiji, iako naizgled s drugačijim predznakom. Ljevičarski ili desničarski nacionalizam imaju iste posljedice, to su pokazali svi ratovi za nacionalno oslobođenje koje su socijalističke vlade svijeta podržavale, baš kao i one kapitalističke. Naciona- lizam se svima pokazao kao dobro oruđe.

Naša anarhistička solidarnost ne poznaje nacije, ne poznaje etničke i druge podjele! Protiv svake ideje nacije, države i kapitala!

PATI tTodt u]

JE

CARTE UTOPIQUE DE L'EUROPE PACIFIEE LES NATIONALITES SOLIDARISEES DANS UN LIEN FEDERATIF CONFEDERATION EUROPEENNE LE DROIT DE TOUS SUBSTITUE A LA VIOLENCE DE QUELQUES UNS omotu mig, <“ = Xo,

4

| AFRICAINE

MEDITERRANEENS

| TS ALGÉRIE | MAROQUIE | i OU i ou i > | FRANCE | = BEME | AFRICAINE | TUNIS1ET AFRICAINE | ov i : ITALIE | i

GRAND DESERT DU SAHARAH

i Les Européens y tracent des routes parsemées de puits artésiens et | ombragées de palmiers . Ils pénetrent dans la Nigritie ou Soudan, région | inexplorće, d'où ils tirent les plus riches produits et qu'on pourrait ! appeler les INDES AFRICAINES. i

NIGRITIE w SOUDAWN AFM

CN DE (AY RE GA DAJE sf E) (= > yj

Aussi riches que les Indes Asiatiques et beaucoup plus Cy = e

voisines de 1'Europe. nr

“Confederation Européenne - Carte utopique de I'Europe pacifiée” (1867).

£

a

Eq 54)

Protiv imperijalizma se ne moze boriti eee

Zaira = Clandestina

Danas se imperijalizam uglavnom shvata kao termin koji opisuje tendenciju određenih zemalja da eksploatišu druge zemlje. Ova naizgled jednostavna formulacija vodi ka veoma različitim i ponekad kontradiktornim interpretacijama - i političkim praksama.

uvod

ako stanovništvo eksploatisanih zemalja

pruža otpor? Koje su posledice činjenice

da stanovništvo koje prebiva unutar 'moć- nih zemalja’, iako nije odgovorno za svoju pozi- ciju, dobija udeo privilegija svoje zemlje? Da li činjenica da ,(čitave) zemlje eksploatišu (druge) zemlje“ sugeriše da bi društva trebalo da budu organizovana u države kako bi se oduprla ek- sploataciji? | na kraju, da li postojanje suparnič- kih imperijalizama znači kraj tzv. globalizacije? Sva ova pitanja jasno pokazuju da imperijalizam nije lako definisati. U svakom slučaju, samo zna- čenje reči se promenilo ,barem dvanaest puta“ od sredine 19. do sredine 20. veka.!

1. Richard Koebner i Helmut Dan Schmidt. “Imperialism: The Story and Significance of a Political Word", American Political Science Review, 12/1964.

Ovaj tekst, koji se zasniva na premisi da je kolo- nijalizam kamen temeljac kapitalističkog siste- ma, prvo razmatra posledice potpunog odsustva pojma ‘imperijalizam’ u Marksovom delu. Potom se ukratko dotiče činjenice da anti-imperijali- zam, kako ga koristi levica u službi ,borbe pro- tiv imperijalizma“, pribegava istim ideologijama koje je buržoazija koristila protiv feudalizma, odnosno, navodnoj neophodnosti nacionalne države, mitu ,razvoja“ i ,progresa“, i preovlađi- vanju ekonomskog nad društvenim i političkim. Konačno, izneta su neka razmišljanja o povrat- ku anti-imperijalizma u aktualnom periodu, gde je nakon navodnog trijumfa globalizovanog ka- pitalizma navodno usledila duboka kriza, usled koje su na snazi intenzivni antagonizmi unutar sistema.

PATITTOdTIUJM

JE

I DEO.

SLOBODNO TRZISTE VODI KA RATU, KAO I LENJINOV ANTI-IMPERIJALIZAM

Marks je obavio temeljno istraživanje samog procesa proizvodnje kao objašnjenja za fenomen rada, ali je za sobom ostavio svega nekoliko usputnih, površnih i nevoljnih komen- tara o pretpostavkama kapitalističke proi- zvodnje, o poreklu i prirodi inicijalnog kapitala koji je taj proces i učinio mogućim. Bez tog početnog kapitala ne bi bilo ni investicija, ni proizvodnje, niti velikog skoka napred. (...) Te pretpostavke ne mogu se pojaviti u samom procesu kapitalističke proizvodnje, pošto bez njih taj proces ne bi ni bio moguć. One moraju biti negde izvan samog procesa proizvod-

nje. To negde su pre svega kolonije, njihovo opljačkano i istrebljeno stanovništvo. (...) Primitivna ili prvobitna akumulacija kapitala nije nešto što se dogodilo jednom u davnoj prošlosti i nikada više posle toga. To je pro- ces koji sve vreme prati kapitalistički proces proizvodnje, njegov sastavni deo.

Fredy Perlman. The Continuing Appeal of Nationalism, 1984

imperijalizam: poreklo pojma

Kao što je to pomenuto iznad, Koebner i Šmit (Schmidt) razlikuju dvanaest promena pojma ‘imperijalizam’ u periodu od sto godina. Robert Jang (Robert Young) dokumentuje ove razli- Cite upotrebe termina:? reč „imperijalizam“ je u engleskom prvi put iskorišćena u 1858, kao sinonim za despotizam (u istom smislu u ko- jem će je Marks kasnije koristiti). U najmoćnijoj kolonijalnoj sili tog vremena, koje je samoza- dovoljno sebe nazivalo ,Britanskim carstvom“, termin ‘imperijalizam’ je prvobitno bio pogrdan i odnosio se na režim Napoleona III. Od 1880.

2. Robert Young. Postcolonialism: An Historical Introduction 2007.

do 1890, termin je u engleskom jeziku dobio pozitivno značenje i odnosio se na potencijal- nu anglosaksonsku federaciju koja bi se prosti- rala širom planete, i koja bi unutar Britanskog carstva ujedinila sve zemlje sa stanovništvom britanskog porekla, kao što su SAD i Australi- ja. Godine 1895, termin ,novi imperijalizam“ je opisivao novu eksploziju evropskog kolonija- lizma. Nakon Burskih ratova (1899-1902), ter- min je zadržao negativne konotacije naspram francuskog i britanskog kolonijalizma. Džon A. Hobson (John A. Hobson) je 1902. u svom delu Imperialism: A Study povezao imperijalizam sa kapitalizmom. Nedovoljna potrošnja, napisao je, osnovni je uzrok kapitalističke krize, a im- perijalizam je stvorio nova tržišta kako bi rešio ovaj problem.

Marks i imperijalizam

Marsel Štocler (Marcel Stoetzler) primećuje da je ,Marks koristio reč imperijalizam retko i samo u tadašnjem konvencionalnom smislu, kao prak- tično sinonim za cezarizam ili bonapartizam. U ovim kontekstima, imperijalizam je označavao vladavinu na osnovu saveza elita sa nižim klasa- ma usmerenu protiv liberalne buržoazije, ili tač- nije protiv parlamenta, i upravljanjem koje je bilo iznad pojedinačnih političkih partija, po rimskom imperijalnom modelu i na osnovu centralizova- nih državnih agencija i monopola“.

Entoni Bruer (Anthony Brewer) analizira Markso- vo stanovište o progresivnoj ulozi kolonijalizma u doba industrijskog kapitalizma: ,Marks je defi- nisao kapitalizam u smislu odnosa između klase slobodnih najamnih radnika i klase kapitalista. Konkurencija podstiče akumulaciju i tehnički napredak. Kapitalizmu nije potrebno podređeno zaleđe ili periferija, ali će ih iskoristiti da profitira

3. Marcel Stoetzler. «Marx, Karl (1818-83) and imperialism», Palgrave Encyclopaedia of Imperialism and Anti-Imperialism, vol 1. 2016.

ukoliko postoje. Do industrijske revolucije, spolj- ni odnosi kapitalizma su se ostvarivali kroz trgo- vački kapital, i nisu nužno transformisali druga društva uvučena u svetsko tržište. Jednom kada je industrijski kapital preuzeo vođstvo, kapitali- stičko osvajanje je moglo da odigra progresivnu (iako svirepu) ulogu pokretanjem kapitalističke industrijalizacije."*

Recima indijskog marksiste Prabata Patnaika (Prabhat Patnaik): ,Model kapitalizma koji anali- zira Marks u Kapitalu je za sve praktične potrebe model zatvorene i izolovane ekonomije. Narav- no, ovaj model se može proširiti kako bi obuhva- tio i kolonijalni odnos, koji se pre svega vidi kao obezbeđivanje tržišta na kojem se gradska roba menja za one proizvode trećeg sveta koji su po- trebne gradu; ali kolonijalizam kao proizvođač viška za akumulaciju u gradu (...)“ prema Pat- naiku ,imperijalizam se pojavljuje u Marksovoj diskusiji primitivne akumulacije kapitala. Ipak, nakon toga se retko može videti da igra značaj- nu ulogu u njegovoj analizi.“ Imperijalizam za Marksa pripada praistoriji kapitalizma.“

imperijalizam i klasični marksizam

Roza Luksemburg je pokušala da se pozaba- vi analitičkim nedostatkom Marksovog dela u svom ,ekonomskom objašnjenju imperijalizma“, kako ga je nazvala.“ Prema Luksemburg, stalna ekspanzija kapitalističkog oblika proizvodnje je nemoguća unutar granica čisto kapitalističkog sistema. Jedino je moguća ukoliko je prati stalna ekspanzija potrošnje. Međutim, što se više kapi- talistički sistem i automatizacija budu razvijali, to će manje kupovne moći radnici imati, stoga sistem mora da se obnovi kroz treći, u osnovi prekapitalistički ili ekstra-kapitalistički, oblik pro-

4. Brewer 1980. 5. Patnaik 2017. 6. Rosa Luxemburg. The Accumulation of Capital 1913.

izvodnje. Njenim rečima: ,Preovlađujući metodi (kapitalizma) su kolonijalna politika, međunarod- ni sistem zajmova - politika sfera interesa — i rat. Sila, prevara, ugnjetavanje i pljačka se otvoreno ispoljavaju bez ikakvog pokušaja prikrivanja, i potreban je izvestan napor da se unutar ovog političkog nasilja i nadmetanja moći uoče strogi zakoni ekonomskog procesa.“

Lenjin, koji je iznad svega želeo da preuzme ulogu vođe proleterijata, zahtevao je od svojih sledbenika doktrinalnu poslušnost njegovim teo- rijskim konstrukcijama marksizma. Nije se bavio unapređivanjem Marksove analize, već promovi- sanjem i neosporivim vrednovanjem sopstvenih političkih izbora kao neupitnih posledica marki- stičke ortodoksije. Lenjinov politički sud je bio ograničen na misao da će sukob kapitalističkih država za kontrolu nad kolonijama ubrzati ko- laps kapitalizma, i da boljševici treba da budu spremni da iskoriste priliku. Samim tim, trebalo je samo da se ustoliči kao Marksov neosporni naslednik u analizi statusa kvo, i u tom kontek- stu treba razumeti njegov čuveni pamflet o im- perijalizmu iz 1916. Njegov esej je odražavao argumente Buharina (,imperijalizam je politika finansijskog kapitala“) koji je zauzvrat odražavao analizu finansijskog kapitala austrijskog teoreti- čara nemačke socijalne demokratije Hilferdinga (1910): ,finansijski kapital označava jedinstvo kapitala, jer su ranije razdvojeni sektori industrij- skog, komercijalnog i bankarskog kapitala sada pod kontrolom velikog finansijskog kapitala sa kojim su blisko povezani industrijski i bankarski magnati. A što se tiče teorije nedovoljne po- troSnje’ u kapitalističkim gradovima kao uzroka imperijalističke ekspanzije, nju je već 1898. for- mulisao burzoaski ekonomista Dz. A. Hobson“.

Što se samog analitičkog dela tiče, Lenjinov pristup tu nema šta da doda. Generativna veza između finansijskog kapitala i imperijalizma je jednostavno konstatovana bez objašnjenja - eksplozija finansijskog kapitala krajem 19. veka

PATITTOdTIUJMJ

TE

poklapala se sa novom fazom kapitalističkog kolonijalizma, ali bi oba trebalo videti kao po- sledice istih promena kapitalističkog sistema, a ne kao da proističu jedan iz drugog. Očigled- no je da imperijalizam nije faza kapitalizma, i svakako da nije poslednja (pre bi ga trebalo razumeti kao preduslov za pojavu kapitalizma), dok je stalna primitivna akumulacija, čiji je im- perijalizam jedan deo, trajno obeležje kapitali- stičkog sistema. Novo i presudno u Lenjinovoj analizu su politički zaključci: ,Ukoliko bi kapi- talisti mogli da izbegnu krize kod kuće, onda bi kapitalizam bio večit. Oni su bez sumnje slepi pioni u opštem mehanizmu [...] dezintegracija se sve više širi kroz svet“. Za Lenjina, ,ove sle- pe pione boljševici mogu da iskoriste za intere- se revolucije“, jer „za stabilizaciju socijalističke demokratije, savez sa jednim imperijalizmom protiv drugog nije nerealan u principu [...] Naša politika je grupisanje oko Sovjetske Republike onih kapitalističkih država koje su pod jarmom imperijalizma. [...] Sumnje i strahovi koji i da- lje postoje u naprednim zemljama, koje tvrde da Rusija može da rizikuje socijalističku re- voluciju zato što je Rusija ogromna zemlja sa sredstvima za sopstveno izdržavanje dok one, industrijske zemlje Evrope, to ne mogu da urade jer nemaju saveznike - ove sumnje i strahovi su bez osnova. Kažemo: ‘Sada imate saveznika, Sovjetsku Rusiju."

anti-imperijalizam kao proizvod lenjinističkog takticizma

Ovaj Lenjinov citat se odnosi na (poželjnu) mo- gućnost taktičkog saveza ,Socijalističke Repu- blike“ sa SAD. ,Britanija je iz rata izašla sa ogro- mnim kolonijama. Isti je slučaj sa Francuskom. Britanija je Americi ponudila mandat - to je jezik koji koriste danas - za jednu od kolonija koje

7. V. |. Lenin, Eighth All-Russia Congress of Soviets, Decem- ber 29, 1920.

je zauzela, ali Amerika to nije prihvatila. Ame- ricki biznismeni očigledno razmišljaju na drugi način. Videli su da rat, razaranjem koje izaziva i raspoloženjem koje budi među radnicima, ima veoma jasne posledice i došli su do zaključka da ne mogu ništa da dobiju prihvatanjem mandata. [...] Amerika je u neizbežnoj kontradikciji sa ko- lonijama i ukoliko pokuša da se dodatno umeša time će nam desetostruko pomoći. Kolonije kipe od nemira, i kada ih dotakneš, svidelo ti se to ili ne, bio bogat ili ne - a što si bogatiji to bolje - pomagaćeš nama [...] Amerika ne može da se dogovori sa ostatkom Evrope - ovu činjenicu je dokazala istorija. Lenjinova vera u sebe kao nepogrešivog demonskog inženjera revolucije navela ga je da se prema kapitalistima Sjedi- njenih Država postavi kao prema običnim bizni- smenima. Ovde treba naglasiti da je 1913, ame- rički ambasador u Velikoj Britaniji, V. Pejdž (W. Page), napisao američkom predsedniku Vilsonu (Wilson): „Budućnost sveta pripada nama... Šta ćemo sada uraditi sa pozicijom svetskog vođe koja očito pada u naše ruke?“ | 1914: „Šta ćemo uraditi sa Engleskom i ovim Carstvom, u ovom trenutku, kada ekonomske sile bez sumnje stav- ljaju vođstvo nad celom ljudskom rasom u naše ruke?”

U ovom takmičenju na svetskoj šahovskoj ta- bli, podrška Komunističke internacionale „sa- moopredeljenju naroda“ nije prethodila podršci Sjedinjenih Država, nego joj je zapravo sledila: 8. januara 1918, američki predsednik Vilson, tokom obraćanja kongresu, pretvorio je mnoge zahteve progresivaca tog vremena u slogane američke spoljne politike: slobodna trgovina, demokratija i samoopredeljenje naroda. Vilson je 11. febru- ara 1918. izjavio: „Nacionalne težnje se moraju poštovati; narodima se sada može dominirati

8. Lenin, op. cit.

9. Pisma ambasadora Pagea predsedniku Wilsonu, 1913 i 1914, citirana u Aimé Cesaire, Discourse on Colonialism, prevod Joan Pinkham, Monthly Review Press, New York 2001, s. 76.

i upravijati samo uz njihovu sopstvenu sagla- snost. Samoopredeljene nije puka fraza. To je imperativni princip delovanja.""

Nakon slabljenja evropskih sila izazvanog njiho- vim nadmetanjem za kontrolu nad kolonijama, Lenjin se složio sa Vilsonom po pitanju pretvara- nja kolonizovanih teritorija u nacionalne države: »L-..] doneli smo jednoglasnu odluku da govori- mo o nacionalno-revolucionalnom pokretu ume- sto o 'buržoasko-demokratskom' pokretu [...] Nema sumnje da svaki nacionalni pokret može biti samo buržoasko-demokratski pokret [...] Mi, kao komunisti, treba da pružimo podršku bur- žoasko-oslobodilačkim pokretima u kolonijama samo kada su istinski revolucionarni.“"!

Ova promena u analizi, taktici i strategiji pro- izvela je niz propagandnih trikova, u kojima su boljševičke vođe obećavale bivšim musliman- skim podanicima Ruskog carstva ,sveti rat pro- tiv imperijalizma“, uzvikujući ,Živela sovjetska sila, živeo Serijat".'* Godine 1920, na Kongresu naroda Istoka u Bakuu, u Azerbejdžanu, Gregori Zinovjev, generalni sekretar Komunističke inter- nacionale proklamovao je: ,Braćo, pozivamo vas u sveti rat (džihad), pre svega protiv Britanskog imperijalizma!“ Vođa Crvene armije, Mihail Frun- ze, obratio se delegatkinjama Prvog kongresa turkistanskih žena - koje su sve nosile velove - rekavši da u očima sovjetske vlasti njihova parandža (teški veo od konjske dlake koji se pru- ža skoro do zemlje) ne govori ništa negativno o njima ili njihovim političkim pogledima. Naprotiv, tokom građanskog rata ovi velovi su čak imali vojnu svrhu: delegatkinje su mogle da pomognu u oslobođenju Turkistana, izjavio je, dodajući da

10. 11. februar 1918: Obraćanje predsednika Wilsona Kong- resu, analiza nemačkih i austrijskih izjava mira, http://www. gwpda.org/1918/wilpeace.html

11. V. I. Lenin, The Second Congress Of The Communist Inter- national, 19. juli - 7. avgust 1920.

12. Dave Crouch, “The Bolsheviks and Islam“, International Socialism 2 : 110, proleće 2006.

»pod parandžom kuca časno srce, pod paran- džom se može verno služiti revoluciji i parandža nekada krije hrabru izvidnicu Crvene armije“. 1?

Teorijsku paradigmu u okviru lenjinističkog tak- ticizma iskorišćenu da se ustanovi marksistička teologija sažeo je Marsel Štocler:

„U lenjinističkom poimanju imperijalizma središnje mesto zauzima misao da se dvoznačni kapitalizam koji donosi intenziv- nu eksploataciju zajedno sa mogućnošću emancipacije (kako ga opisuju Marks i Engels) oko 1900. preobratio u potpuno negativni kapitalizam: to je monopolski kapitalizam čije su karakteristike finansijski kapital, korumpirana radnička aristokratija

i imperijalizam, a njega treba uništiti svim dostupnim sredstvima. Pojmu potpuno lošeg naspram dvoznačnog kapitalizma pridružuje se ideja lošeg, izvitoperenog nacionalizma (imperijalizma) naspram dobrog, benignog nacionalizma (na primer, ‘zdrav patriotizam’ itd.) [...] Lenjinistički pristup pravu naroda na samoopredeljenje istorijski je ukorenjen u ideji iz 19. veka, koju su tada delili liberali i demokrate, da građenje nacije prevazilazi klasno-feudalnu atomizaciju i sa ujedinje- nim nacionalnim društvom stvara uslove za emancipatorske pokrete. Moglo bi se reći da postoje elementi orijentalizma u lenjinistič- koj tvrdnji da je narodima Istoka’ potrebno građenje nacije kao prva faza emancipacije, dok su oni na ‘Zapadu’ prošli kroz ovu ‘fazu’ i spremni su za klasnu borbu neopterećenu nacionalnošću i etnicitetom. (Realpolitika ‘socijalizma u jednoj zemlji' brzo je zamenila čak i ovaj geografski ograničen anti-naciona- listički stav.)“"

13. Vođa Crvene armije Mikhail Frunze, 1920 citiran u D.T. Northrop, Veiled Empire: Gender and Power in Soviet Central Asia, New York 2004.

14. Marcel Stoetzler. «Critical Theory and the Critique of An- ti-lmperialism», The SAGE Handbook of Frankfurt School Criti- cal Theory, volumen 3. 2018.

PATITTOdTIUJMJ

IE

kolonijalizam kao preduslov kapitalizma

Drugim rečima, od ključnog je značaja jasno videti, jasno misliti - dakle, opasno misliti - ijasno odgovoriti na bezazleno prvo pitanje: šta je, u osnovi, koloniza- cija? [...] Priznati jednom za svagda, ne prezajući od posledica, da su glavni akteri avanturista i gusar, prodavac na veliko i vlasnik broda, kopač zlata i trgovac, apetit i sila, a iza njih, opasna senka civilizacije koja se, u jednom trenutku svoje istorije, našla pozvanom da, iz unutarnjih razloga, na svetske razmere proširi nadmetanje svojih sukobljenih ekonomija.

Vodeći se svojom analizom, našao sam da je licemerje novijeg datuma; niti je Kortez otkrio Meksiko sa vrha velikog teokalija, niti Pizaro pre Kuska (a još manje Marko Polo pre Kambaluka) tvrdi da je donosilac superiornog poretka; da oni ubijaju; da pljačkaju; da imaju kacige, koplja, pohlepu; da su apologete ropstva došli kasnije; da je glavni krivac hrišćanska pedanterija, koja je izvela nepošteno jednačenje hrišćan- stvo=civilizacija, paganizam=divljaštvo.

Da, vredelo bi truda klinički proučiti, u detalje, korake koje su preduzeli Hitler i hitlerizam i otkriti veoma istaknutoj, veoma humanističkoj, veoma hrišćanskoj buržo- aziji 20. veka da [...] ono što ne možemo da oprostimo Hitleru nije sam zločin koji je počinio, nego zločin protiv belog čoveka, poniženje belog čoveka, činjenicu da je na Evropu primenio kolonijalističke procedure koje su do taba bili rezervisane isključivo za Arape iz Alžira, kulije iz Indije i crnce iz Afrike. Aimé Césaire, Discours sur le colonialisme, 1955

II DEO.

»NOVI SVET“,

BOZANSKO DELJENJE PLANETE I TROUGAONA TRGOVINA

Doba velikih geografskih otkrića je nejasno defi- nisan period evropske istorije od 15. do 18. veka. Počelo je željom evropskih sila da zamene ‘put svile’ alternativnom, pomorskom rutom skupoce- nih proizvoda iz Indije kako bi izbegle prolazak kroz muslimanska kraljevstva, koji je za posledi- cu imao povišene cene začina i drugih egzotič- nih proizvoda. Pomorske sile iberijskih kraljevina bile su pioniri ovog poduhvata. Brodovi iz Lisa- bona pokušali su da stignu do Indije obilazeći Afriku, dok su katolički kraljevi Kastilje i Aragona finansirali Kolumbovu ekspediciju stizanja do In- dije plovidbom oko sveta. Navigatori iz Lisabona su 1470. otkrili nenaseljeno ostrvo na ekvatoru, sa idealnom klimom za tropsku zemljoradnju, na- kon čega je 1493. osnovana kolonija Sao Tome. Sa ciljem osnivanja prostranih plantaža šećerne trske, Portugalci su sklopili sporazum sa sused- nim afričkim kraljevstvom Kongo. Kralj Konga je prihvatio hrišćanstvo i u zamenu za evropske proizvode snabdeo je ,istraživače“ robovima za plantaže. To je bio početak kolonijalizma, trgo- vine robljem i ,trougaone trgovine“. U međuvre- menu, Kolumbove pomorske ekspedicije su „ot- krivale novi svet“. Papa Aleksandar VI je 1494. Sporazumom iz Trodesiljasa podelio svet na po- morska kraljevstva Iberije: sve zemlje zapadno od meridijana koji prolazi kroz Azorska ostrva pripala su tronu Lisabona, dok su zemlje istočno od zamišljene linije (,Linea Alexandrina“) pripale tronu Kastilje i Aragona. Portugalski se i danas govori u zapadnoafričkim zemljama i Brazilu, a ne španski kao što je to slučaj sa ostatkom Juz- ne i Centralne Amerike. Sporazumu iz Tordesilja- sa pridodat je Sporazum iz Saragose (1529) koji je podelio azijske ,posede“ na kraljevstva Iberije, „zapadno i istočno od antimeridijana“ (što objas- njava zašto se španski takođe govori na Filipini-

HIN Cee

ain CERRO

ma, i zašto je portugalski i dalje zvanični jezik u Istočnom Timoru i Makau).

Na Sao Tomeu je 9. jula 1595. izbila pobuna robo- va, Revolta Angolar. Pobunjenici zu zauzeli glav- ni grad, a pobuna je ugušena u krvi godinu dana kasnije. Kolonijalisti, ne želeći da rizikuju novu pobunu, odlučili su da prebace ,trougaoni si- stem“ u tzv. Novi Svet, u Amerike. Transatlanska trgovina robljem, aktivna od kraja 16. do početka 19. veka, formirala je osnovu poznatog sistema „trougaone trgovine“, sistema cirkulacije robo- va, poljoprivrednih proizvoda i manufakturnih dobara između Afrike, Amerike i Evrope. Afrički robovi korišćeni su u ,kolonijalnoj“ poljoprivredi u Amerikama, a proizvodi su se potom izvozili u Evropu. Sirovine su obrađivane u Evropi, a deo je izvožen u Afriku u zamenu za afričke robove koji su potom prebacivani iz Afrike u Amerike.

Robovi su dovođeni u Novi Svet ne samo radi plantaža, nego i za rudnike plemenitih metala, kao što je zlato (,Eldorado“ koji su tražili kon-

kvistadori) i, najvažnije, srebro. Potosi je grad i prestonica istoimenog departmana u Boliviji. U 16. veku, ovaj region se smatrao najvećim in- dustrijskim kompleksom na svetu i bio je pod kontrolom španske kolonijalne vlade. Osnivanje grada Potosi bilo je rezultat otkrivanja srebra u okolini, 1544. godine. Indijanci si primorani na prinudni rad u rudnicima srebra Potosija. Od samog početka, hiljade robova je umrlo zbog surovih uslova i velike nadmorske visine, od upa- le pluća ili trovanja živom tokom procesuiranja srebra. Stopa smrtnosti u lokalnim indijanskim zajednicama je do 1600. naglo skočila. Španski gospodari rudnika su 1608. podneli peticiju tro- nu Madrida da im dozvoli uvoz afričkih robova. Procenjuje se da je tokom kolonijalnih godina osam miliona domorodačkih i afričkih robova umrlo radi ekstrakcije srebra.

Kolonijalni posedi su pretvorili kraljevstvo Ka- stilje i Aragona u Špansko carstvo ,u kojem Sunce nikada ne zalazi“, jer se raširilo čitavim

PATITTOdTIUJMI

je

svetom. Medutim, odrzavanje svih ovih poseda bilo je veoma skupo i plemeniti metali koji su dolazili iz novih poseda uglavnom su korišćeni za finansiranje ratova u Evropi i odbranu preko- morskih poseda od gusara i plaćenika. Na kraju, Špansko carstvo nije pratilo tranziciju iz feuda- lizma u kapitalizam, pa je stupilo na dugu stazu opadanja.

rođenje kapitalističkog sistema

Svetsku dominaciju preuzele su sile iz severne Evrope koje su bile spremne da iskoriste nove uslove. Prvu zvaničnu berzu osnovala je 1602. Holandska istočnoindijska kompanija (VOC). VOC je postao prva kompanija u istoriji koja je izdavala obveznice i akcije. Teoretičari globalnih sistema Valerstin (Wallerstein) i Ariđi (Arrighi) smatraju da je ekonomska i finansijska domina- cija Holandske republike u 17. veku prvi istorijski model kapitalističke hegemonije. ,Trgovački ka- pitalizam“ Holandije bio je zasnovan na trgovini, mornarici i finansijama, a ne na proizvodnji i po- ljoprivredi. Ogromna akumulacija kapitala u tom periodu stvorila je potražnju za ,investicionim prilikama“. Za to su bile potrebne nove institucije koje bi regulisale investicioni kapital, što je do- velo do stvaranja Amsterdamske berze i Amster- damske banke (Amsterdamsche Wisselbank). Pojavile su sei inovacije u pomorskom osiguranju i u legalnim strukturama poslovanja, kao što je stvaranje (takođe prvi put u istoriji) akcionarskih društava. Nakon osnivanja Holandske istočnoin- dijske kompanije (VOC) 1602. godine, zasnovana je i Holandska zapadnoindijska kompanija (WIC) 3. juna 1621. godine, a njena glavna nadležnost bila je učešće u trgovini robljem u Novi Svet (,in- vesticione prilike“ pomenute ranije). Bila je to vrsta kapitalizma državnog monopola, s obzirom da su VOC i WIC imali ekskluzivnu jurisdikciju nad pojedinačnim sektorima, dok su u isto vreme bili pod kontrolom federacije (Staten-Generaal) ,par- lamenata“ nezavisnih regija Holandije.

Holandija je nakon tridesetogodišnjeg rata ste- kla nezavisnost od supersile tog doba, Španije, ustanovila kapitalističku hegemoniju nad do tada nepobedivom Španijom i Portugalom, ali je nakon toga poražena (u još jednom trideseto- godišnjem ratu) od strane engleske mornarice, koja je bila umešana u promovisanje rivalnih kolonijalnih i komercijalnih projekata. ,Čelikom i krvlju“, Britanija se konačno pojavila kao po- kretačka sila svetskog kapitalizma. Današnji centar globalnog finansijskog sistema, Vol Strit, nalazi se na istom mestu na kojem je Holandska zapadnoindijska kompanija uspostavila ‘Waal- straat' kada je Menheten bio centar grada koji se u to vreme zvao Novi Amsterdam, i njime je vladao jedan od najvećih trgovaca robljem tog vremena, Piter Stajvesant (Pieter Stuyvesant; u čiju su čast nazvane istoimene cigarete). Kada je grad 13. decembra 1711. prešao u ruke en- gleske krune i nazvan Njujork, gradsko veće je ustanovilo statutorno tržište za afričke i do- morodačke robove na Vol Stritu. Veliki profiti trgovaca i špekulatora koju su preplavili tržište roblja i dodatne transakcije između njih na kraju su dovele do stvaranja Njujorške berze na istoj lokaciji.

Nova upotreba Vol Strita počela je svega deceni- ju nakon što su bivši kolonijalni posedi Severne Amerike stekli nezavisnost od evropskog kolo- nijalizma i Sjedinjene Države su počele da pišu sopstvenu kolonijalnu istoriju, na neki način pred- stavljajući most između prvog talasa ekspanziv- ne okupacije cele planete od strane zapadnih sila (između 15. i 18. veka) i drugog talasa, kolonija- lizma industrijskog kapitalizma na kraju 19. veka, odnosno takozvanog ,novog imperijalizma“. Dru- gi talas kolonijalizma dobrim delom je izazvan industrijskom revolucijom. Industrijskim država- ma su bile potrebne kolonije kao izvori jeftinog i stabilnog priliva sirovih materijala, kao tržišta za dobra koje je proizvela sama kolonijalna sila, ali i kao ispostave za ulaganje viška kapitala (sa ga- rantovanim izgledima za visok profit uz minima-

lan rizik). U kontekstu industrijskog nadmetanja medu evropskim drzavama, kolonije su takode korišćene za kontrolu nad strateškim tačkama kao što su Gibraltar ili Suecki kanal. Osim toga, kolonije su mogle da se koriste kao vojne baze rasprostranjene širom sveta.

pobune kao pokretačka sila istorije

U ovoj krvavoj povesti rođenja kapitalizma na putu od kolonijalizma do ,imperijalizma“ krajem 19. veka, ne mogu se zanemarivati svedočanstva o pobunama, koje je evrocentrična istoriografija generalno ignorisala. Zaista, radnički i socija- listički pokreti nisu čak ni spomenuli pobune tokom prvog talasa kolonijalizma. Kao što smo videli, prva antikolonijalna pobuna, ona robova na Sao Tomeu, odigrala se već 1595, i za posle- dicu je imala reorganizaciju trougaone trgovine. Pomenućemo samo najveće među pobunama koje su usledile nakon toga, kada je trougaona trgovina evoluirala u prevoženje robova iz Afrike u ,Novi svet“, gde su stvorene ogromne plantaže »Kolonijalnih proizvoda“: pobuna čuvene ,Dadilje maruna“, afričke robinje koja je 1734. započela prvi ,rat maruna“ na Jamajci. Usledila je pobuna na Sv. Domingu’? 1751-1757, zbog koje su vođu, afričkog roba Franosa Makandala (Francois Mac- kandal), francuski kolonijalisti spalili na lomači „kao čarobnjaka“. Nakon ovih su usledili veliki ustanak urođenika u Boliviji i Peruu 1780-1782, i ustanak “Crnih jakobinaca’ na Haitiju 1791. Ne bi bilo preterivanje reći da su nemiri robova i anti- kapitalističke revolucije u „Novom svetu“ odredile kurs kapitalizma (alternativna verzija Marksove formulacije da je istorija čovečanstva istorija borbe između klasa). Pobuna na Sao Tomeu je doprinela premeštanju plantaža u ,Novi svet“. Nemiri na Karibima (sredinom i krajem 18. veka), i antikolonijalne buržoasko-demokratske revolu-

15. Današnji Haiti - prim.prev

cije u Južnoj Americi premestile su ,aktivnosti“ evropskih kolonijalista na plantaže robova na jugu SAD i u Brazilu. Kraj ropstva u SAD (1865) i Brazilu (1888) usmerio je pažnju kolonijalista na stvaranje robovskih plantaža u samoj Africi, u onome što je nazvano ,jagma za Afrikom“ - sa užasnim posledicama, npr. u ,slobodnoj državi Kongo“ (slobodnoj za eksploataciju) koja se od 1885. do 1908. nalazila u posedu belgijske krune, između pet i deset miliona Afrikanaca je umrlo na plantažama gume.

eyt} frod

JE

zaključci kratke genealogije dekolonijalizma kao kapitalizma

U skladu s vladajućom predrasudom (vrlo zgodnom za manipulaciju), imperijalizam je relativno skora pojava, a njegova glavna am- bicija je kolonizacija celog sveta. To je ,po- slednji stadijum kapitalizma“. Ova dijagnoza podrazumeva specifičan lek: nacionalizam. Ratovi za nacionalno oslobođenje srušiće imperijalističko carstvo.

Ova dijagnoza možda služi svrsi, ali ne objaš- njava bilo koji događaj ili situaciju. Mnogo bliže istini dolazimo kada ovaj koncept postavimo naglavačke i kada kažemo da je imperijalizam bio prvi stadijum kapitalizma, da je svet vremenom bio kolonizovan od strane nacionalnih država, a da je nacionali- zam vladajući, aktuelni i nadamo se poslednji stadijum kapitalizma. Dokazi za ovu tvrdnju nisu otkriveni juče; oni su odavno poznati, baš kao i predrasude koje služe tome da ih ospore.

Fredy Perlman. The Continuing Appeal of Nationalism, 1984

Prelazak sa feudalizma na kapitalizam nije re- zultat razvoja proizvodnih snaga; kapitalistička društva u kojima sukob između kapitala i naja- mnog rada nije zauzimao središnje mesto posto- jala su vekovima, prva pojava specijalizovanog rada nije bio industrijski radnik, već najamni vojnik. Prvobitna akumulacija nije događaj koji se odigrao jednom, već proces koji neprekidno traje. Čak i u užem smislu u kojem ju je Marks opisao, odigrala se mnogo ranije i izvan Evrope. U kontekstu Zapadnog sveta, unutar kojeg je Marks razmatrao fenomen prvobitne akumulaci- je, imala je mnogo više oblika. '$

16. Za sažetke ove ideje, uglavnom razvijane u radovima Sil- vije Federiči, Džordža Kafenzisa, i Pitera Linbaua, pogledati npr.: Camille Barbagallo, Nicholas Beuret and David Harvey (eds.), Commoning with George Caffentzis and Silvia Federici,

Decenijama je glavno tumačenje imperijalizma od strane levice bilo to da on predstavlja anizo- tropski razvoj, tj. da su imperijalističke zemlje držale ,treći svet“ nerazvijenim (zaustavljajući njegov ,pravi“ kapitalistički razvoj) kako bi ga eksploatisale, dok je od prvog trenutka kolonija- lizma (trougaona trgovina) središnje pitanje bilo ko, putem mača i topa, određuje vrednost ljudi i prirodnih resursa u globalnoj podeli eksploata- cije.

Pluto Press 2019. Takođe pogledati Proceedings of the con- ference: Towards a Global History of Primitive Accumulation, International Institute of Social History, Amsterdam, 9-11. maj 2019.

III DEO. ANTI-IMPERIJALIZAM KAO SPOLJNA POLITIKA

imperijalizam i anti- imperijalizam u hladnoratovskom periodu

Kao Sto smo videli nešto ranije, Lenjinov državni kapitalizam je odabrao da ,iskoristi“ nacionalnu ideologiju, ukrašavajući je raznim antikapitali- stičkim tricama i kučinama emancipacije, kako bi izgradio novu ujedinjujuću ideologiju nazvanu anti-imperijalizam. Oblikovanje kolonizovanog stanovništva širom sveta u nacionalne države pod kontrolom lokalnih komunističkih partija i buržoazija stvorilo je globalni, takođe imperijal- ni, sistem usmeren na SSSR. Vezanost za vojnu mašineriju sovjetske imperije će zaštititi nove nacionalne države pljačke njihovih sirovina od strane ,imperijalista“. Naravno, „domovina so- cijalizma“ će sprovesti tu ,eksploataciju“ prirod- nog bogatstva, dok su njeni regionalni saveznici trebali da sprovedu ubrzanu industrijalizaciju, kako bi preokrenuli ,anizotropski razvoj“, navod- no ,nametnut od strane imperijalizma“ — ovo je bio alternativni opis ,prvobitne akumulacije“, ovog puta ,u korist socijalizma“.

Maoistička Kina se pojavila kao suparnik „sa le- vice“ sovjetske imperije, koja se već takmičila protiv zapadnoevropskog i severnoameričkog kapitalizma. U aprilu 1969, tokom svog ključ- nog izlaganja o spoljašnjoj politici Kine na IX. kongresu komunističke partije, maršal Lin Bao (zvanični naslednik Mao Cetunga) proglasio je borbu na dva fronta, protiv SAD i SSSR, opisuju- ći obe supersile kao ,papirne tigrove imperijaliz- ma“i ističući spremnost svoje zemlje na učešće u ratovima velikih razmera: ,Imperijalistički rat predstavlja veče uoči socijalističke revolucije. Osnovna Lenjinova teza nije izgubila ništa od svog značaja. U skladu sa istorijskim iskustvom Prvog i Drugog svetskog rata, možemo biti si-

gurni da bi započinjanje Trećeg svetskog rata od strane ruskih revizionista, američkih impe- rijalista, i svetske reakcije, neizbežno ubrzalo razvoj protivrečnosti i izazvalo narodne revo- lucije, koje će čitavu tu gomilu imperijalista, revizionista, i reakcionara poslalo u grob nešto ranije. Tada bi Kina, pojačavajući ratna dejstva protiv SSSR-a, započela postupno približavanje sa SAD kako bi [..] odbranila Staljinovo politič- ko nasleđe kao svetskog vođe međunarodnog proletarijata, nasleđe koje je SSSR odbacio de- staljinizacijom.“"?

17. Lin Biao. Report to the Ninth National Congress of the Communist Party of China, delivered on April 1 and adopt- ed on April 14, 1969, https://www.marxists.org/reference/ archive/linbiao/1969/04/01.htm

PATI TTodraujW

jE

Tokom 1970-ih, dok je ,domovina socijalizma“ nametala kolonijalne mere državnog kapitaliz- ma u svojoj zoni uticaja, u ,slobodnom svetu“ je otpočinjao novi kolonijalizam, kroz MMF-ove zajmove nedavno dekolonizovanim zemljama, što ih je pretvorilo u dužničke kolonije. U kapita- lističkim metropolama, središnje mesto u sferi politike i javnog diskursa zauzimao je anti-im- perijalistički revolucionarni militarizam, što je dovelo do neverovatnog kolaža koji je uključi- vao IRA, ETA, Gadafija, Stasi, RAF, ,marksistič- ke“ palestinske organizacije, ,Karlosa Šakala“, podršku ,anti-imperijalističkim“ diktatorima ,treceg sveta“ itd., i koji je više podsećao na loš detektivski roman nego na sprovođenje oslobo- dilačkih praksi i ciljeva. Istovremeno, maoistič- ka ,teorija o tri sveta“ za koju su umrle desetine hiljada širom čitave planete, na kraju se pretvo- rila u diplomatsku kartu u međunarodnim od- nosima, u vreme kada se Komunistička partija Kine transformisala u ono što je danas, uspešno promenivši svoj model totalitarizma bez potrebe da makar promeni ime. Kao rezultat ,ponovnog približavanja“ između SAD i komunističke Kine, Sjedinjene Države su (između 1970-ih i 1990-ih) u Angoli podržavale maoističku gerilsku grupu UNITA u borbi protiv prosovjetskog Narodno- oslobodilačkog pokreta Angole (MPLA), tokom građanskog rata između dve komunističke an- ti-imperijalističke gerilske grupe koji je odneo živote 500.000 ljudi.

Nakon završetka Hladnog rata i pada Sovjetskog saveza, na Balkanu smo doživeli grotesknu, ali takođe krajnje tragičnu, podršku ,anti-imperija- lističkom“ Miloševiću od strane grčkih poslovnih krugova, medija, pravoslavne crkve, komunistič- ke partije, različitih grana državnog aparata, i neonacista. Zakleti grčki anti-imperijalisti, u po- slednjoj fazi ratova u bivšoj Jugoslaviji, žestoko su osuđivali rat ,koji je proizveo NATO“.

Zanimljivo je da je model ,pronatovske OVK" bila koalicija različitih anti-imperijalističkih komuni-

stičkih_prohodžističkih (,intervencionističkih“) organizacija na Kosovu. Nakon nasilne represije JNA nad etnički zasnovanim radničkim protesti- ma na Kosovu (1981), različite levičarske grupe su se okupile kako bi osnovale Kosovski narodni pokret (LPRK). Oni su zagovarali ,izvorni stalji- nizam“ Albanije usmeren protiv ,prozapadnih re- vizionista“ iz Beograda, predstavljajući eksploa- taciju albanskog zemljoradničkog i industrijskog proletarijata na Kosovu kao jugoslovenski impe- rijalizam u sprezi sa kapitalističkim Zapadom. Nakon pada Hodžinog režima u Albaniji, sve što je ostalo od ,staljinističkog anti-imperijalizma“ na Kosovu bio je nacionalizam, koji je saveznika potražio u NATO.

„osobenost“ balkana

Istorija Balkana ima sopstvene specifične i ve- oma važne karakteristike. Danas se u pravilnim intervalima neka od balkanskih zemalja opisuje kao ,bure baruta“, održavajući stereotip opisiva- nja Balkana kao ,evropskog bureta baruta“, koji je stvoren u godinama pre Prvog svetskog rata. Ovo je, pritom, prema dominantnom narativu, potvrđeno izbijanjem Jugoslovenskih ratova od- mah nakon kolapsa Sovjetskog saveza. Ali prvi evropski stereotip o Balkanu je onaj o vampiru - setimo se Le Fanuovog horor romana Car- milla (1872), ili poznatijeg Stokerovog Drakule (1892).

Od sredine 19. veka, Balkan je postao popularna tema razgovora i odredište putovanja, kako su urbani putnici iz razvijenih evropskih nacionalnih država počeli da posmatraju egzotični Balkan kao živopisnu laboratoriju u kojoj mogu postati posmatrači sopstvene prošlosti, dok su se razli- čite etnogeneze odvijale pred njihovim očima, a balkansko odsustvo kapitalističke etike i euro- centričnog scientizma fasciniralo Zapadnjake svojom divljom, animalističkom svakodnevni- com. Etnički nečist, ,bastardni“ i ,strani“ iden-

titet Balkana je najbolje izrazen u liku Drakule, polučoveka i potčoveka koji preti da zarazi rasno čistu Evropu. U romanima tog doba pojavljivale su se različite fiktivne Balkanske zemlje, poput Ruritanije, Stirije, ili Hercoslovačke, hvatajući transcedentalni karakter etnogeneze. U godina- ma koje su usledile odmah nakon toga, pokrenuti su transcendentalni ratovi za nasleđe, kako su različite lokalne buržoazije odabrale da poistove- te svoje interese sa nekom od velikih evropskih sila koje su svoje međusobne sukobe prenele izvan Evrope, i u ovom slučaju želele da izvuku maksimalnu korist od kolapsa Osmanskog car- stva. Brzina kojom je civilizovani Zapad uspeo da napravi iskorak od literature strave i užasa do strave i užasa realnosti ratova za kapitalističko proširenje, uporediva je samo sa brzinom same kapitalističke ekspanzije. Početkom 20. veka, antagonizam nacionalnih kapitalističkih klasa je tražio izgovor da izbije na Balkanu. Krajem istog veka, Balkan se vratio ratu, ovog puta u ime tzv. kapitalističke globalizacije. A sada ponovo čuje- mo poziv na rat, u kontekstu intrakapitalističkog nadmetanja.

IV DEO.

BORBA PROTIV IMPERIJALIZMA NE MOŽE BITI

ANTI -IMPERIJALISTIČKA

Preispitati kapitalizam znači izmeniti, a zatim i ukinuti način na koji on raspodeljuje moć. Ali da bi se to učinilo efikasno, moramo razumeti šta je tačno to što preispitujemo. Mi tvrdimo da moć nije spoljašnji činilac koji prekida ili daje potporu materijalnom procesu akumulacije; zapravo, ona je unutrašnji pokretač, opšte sredstvo i cilj kapi- talističkog razvoja. Tako posmatran, kapitalizam se najbolje razume i preispituje ne kao model po- trošnje i proizvodnje, već kao model moći.!?

Ako je anti-imperijalizam istorijski bio odgovor na pitanje kako se nositi sa ne-ekonomskim as- pektom kapitalizma (aspekt koji su sledbenici ,egzogenog socijalizma“ prekasno otkrili) na na- čin koji će služiti interesima boljševika, a zatim maoističkog državnog kapitalizma, mi bi verovat-

18. Shimshon Bichler and Jonathan Nitzan. “Capital as Power - Toward a New Cosmology of Capitalism,’ Dissident Voice, May 2010.

PATI troda]

JE

no trebalo da postavljamo druga pitanja: Kako će borbe onih koji žive u surovosti otimačine na kapitalističkoj periferiji izbeći da se ograniče na nacionalizam, i predlaganje alternativnih načina za kapitalističku pljačku? Kako se oni od nas koji žive u razvijenim oblastima mogu organizovati bez ignorisanja planetarne nejednakosti, i bez pribegavanja orijentalizmu? Kako povezujemo borbe isključenih, i onih kojima preti isključenje, sa borbama u globalnim kapitalističkim centri- ma? Kako da uspešno na internacionalistički način odgovorimo na pojavljivanje krajnje desni- ce, navodno usmerene protiv posledica globali- zacije? Kako da zaustavimo kapitalističku ratnu mašineriju? Odgovori na ova pitanja zavise od kolektivne inteligencije, i sposobnosti pokreta da bude aktivan na više nivoa. Ovde ćemo samo izneti nekoliko tačaka.

Mnogi dobronamerno pitaju: ,Ali zar stanovniš- tvo kapitalističke periferije ne bi trebalo da se samoorganizuje kako bi pružilo otpor eksploa- taciji?“ Ipak, istorija pokazuje da su, svaki put kada se stanovništvo organizovalo u vertikalan, piramidalni sistem moći ,kako bi pružilo otpor moćnim zemljama“, rukovodioci tog sistema po- kušali da ga integrišu u širi piramidalni sistem. Drugim rečima, oni se neće okrenuti protiv jačih kapitalističkih sila, a kamoli protiv hijerarhijskih sistema generalno. Pritom, savremenim inerna- cionalizovanim kapitalizmom, pored vertikalnih struktura na kojima je zasnovan (različite naci- onalne države, njihove armije i policijske snage), vlada gušeća transnacionalna mreža banaka, ali i medijski sistem koji oblikuje imaginarnu dimen- ziju čovečanstva, i određuje naše apstraktno i simboličko mišljenje. Ako želimo da oslabimo vertikalne strukture moći i proširimo pukotine u mreži globalne ekonomije, prvo moramo pokuša- ti da promenimo sam simbolički poredak. To se ne može učiniti reprodukovanjem interpretacija koje su podbacile po svim pitanjima.

Takođe treba istaći da se, mada kapitalizam po-

staje sve univerzalniji, ,jedinstvena teorija“ koja pokušava da ga objasni odavno dezintegrisala. Da li je ikada postojao primer internacionalne organizacije i delovanja protiv kolonijalizma, osim anti-imperijalizma sovjetske imperije? Od- govor je - jeste. Prva internacionala, samo njeno postojanje i proklamovani ciljevi, oslobodila je sile širom planete. IWW (Industrial Workers of the World - prim. prev.) je bio model organiza- cije sa iskreno _internacionalističkim revoluci- onarnim karakterom, u kojoj su se imigranti iz Evrope organizovali zajedno sa imigrantima iz Azije, i potomcima afričkih robova u SAD. IWW je podržavao pobunjene domorodačke seljake u Meksiku, pa čak i organizovao prve mešovite sin- dikate afričkih i belih radnika na afričkom konti- nentu. ,Dugo se moglo reći da je anarhizam bio posvećeniji internacionalizmu od svog suparnika [marksizma]. Taj stav je delimično proisticao iz činjenice da je anarhizam jahao na ogromnim talasima evropskih iseljenika, karakterističnim za četiri decenije koje su prethodile Prvom svet- skom ratu: Italijani, Španci, Portugalci, Poljaci, Jevreji, itd. nagrnuli su u Novi svet, širom Medi- terana, i u imperije koje su Evropljani napravili u Aziji i Africi. (Na primer, Malatesta je godinama živeo u Argentini i Egiptu, dok su Marks i Engels ostali u Zapadnoj Evropi.)“"?

U mnogim delovima planete ,odigrale su se ma- sovne migracije proletera, koje su iskovale tran- snacionalne mreže militanata i stvorile radikalna izdanja. Kombinacija ovih procesa za rezultat je imala stvaranje pokreta koji se raširio na sve kontinente“. S druge strane, kako D. Broder navodi, ,[...] Kominterna je od početka u najve- ćoj meri bila evropski fenomen [...] učestvovao je izvestan broj predstavnika iz Azije, ali niko iz Latinske Amerike ili Afrike.“ Kominterna se raši- rila zahvaljujući politici tzv. ,anti-imperijalizma“.

19. Steven Hirsch and Lucien van der Walt (ur.). «Anarchism and Syndicalism in the Colonial and Postcolonial World, 1870- 1940», Studies in Global Social History, 6, 2010.

20. Adams 2003.

Broder citira karakterističnu frazu iz Ho Ši Mino- ve autobiografije: ,Ono što me je prvo navelo da verujem u Lenjina i Treću internacionalu, nije bio komunizam, već patriotizam.“?'

U oštrom kontrastu sa ovim prioritetom otadž- bine, praktična podrška koju su antikolonijalnim borbama ponudile anarhističke organizacije (sa kulminacijom u ,Tragičnoj nedelji“ u Barseloni, tj. radničkim ustankom protiv španskog koloni- jalnog rata u Maroku, koji je trajao od 26. jula do 2. avgusta 1909.) bila je propraćena izričitim protivljenjem militarizmu i nacionalizmu.

Dve godine pre objavljivanja Lenjinovog pamfleta o imperijalizmu, Vilijem Duboa (William Du Bois), često neshvačeni afro-američki pisac i militant, objavio je opširnu analizu u Atlantic Monthly pod naslovom ,Afrički koreni rata“ (The African Roots of War), u kojoj klanicu Prvog svetskog rata nije povezao sa ,neravnomernim razvojem“, ,stapa- njem bankarskog i industrijskog kapitala“, i ,mo- nopolom kapitalizma“, već je ratu pristupio kao sudaru sukobljenih interesa Zapadnih sila u okvi- ru procesa koji je započeo u poznom 19. veku.

„Trgovački princ, ili aristokratski monopol,

pa čak ni klasa poslodavaca, nisu više ti koji eksploatišu svet: to je nacija; nova demokrat- ska nacija sačinjena od ujedinjenog kapitala i rada. Radnici još uvek ne dobijaju, to je si- gurno, onoliki deo koliki bi želeli, ili koliki će dobijati, i na dnu se još uvek nalaze velike i nemirne isključene klase. [...] Takve su nacije koje vladaju modernim svetom. Njihova na- cionalna spona nije naprosto sentimentalni patriotizam, vernost, ili obožavanje predaka. To su uvećano bogatstvo, moć, i luksuz za sve klase, na nivou koji svet nikad ranije nije video.“

21. David Broder, “Machete and Sickle”, https://jacobinmag. com/2019/03/latin-american-communism-comintern-third- international].

22. W.E.B. Du Bois, «The African Roots of War», Atlantic Monthly, Maj 1915.

U Dušama belih ljudi (The Souls of White Folk, 1920), Duboa tumači ,novi imperijalizam“ kao nužan za reprodukciju moći na Zapadu:

»Modernoj beloj civilizaciji je jasno da potčinjenost bele radničke klase neće biti još dugo održiva. Obrazovanje, politička moć, kao i povećano znanje o tehnici i značenju industrijskih procesa, predodređeni su da u bliskoj budućnosti vode ka sve jednakijoj ras- podeli bogatstva. Vreme izuzetno bogatih se približava kraju, barem kada su pojedinačne bele nacije u pitanju. Ali postoji rupa u tome. Postoji prilika za eksploataciju na nemer- ljivom nivou i za neizmeran profit, ne samo za izuzetno bogate, već i za srednju klasu i radnike. Ova prilika leži u eksploataciji ljudi tamnije kože. Tu nas poziva zlatna ruka.

Tu nema radničkih sindikata, ni glasanja, ni zabrinutih posmatrača, ni griže savesti. Ti ljudi se mogu iskoristiti do koske, i upucati i obogaljiti u ,kaznenim“ ekspedicijama kada se pobune. U tim crnim zemljama ,industrij- ski razvoj“ može na višem nivou ponoviti svaki užas industrijske istorije Evrope, od ropstva i silovanja do bolesti i sakaćenja, sa jednim jedinim pokazateljem uspešnosti - dividendama!“?>,

Anti-imperijalističke borbe protiv kolonijalizma imale su poverenja u okvir nacional-patriotske državno-kapitalističke perspektive, umesto da udare u srce kapitalizma kao sistema moći za- snovanog na pljački, ratu, i rasizmu - ali takođe i na integraciji. U pokušajima da sve svedu na „Centralni sukob kapital/rad“, većina teoretičara marksizma ignorisala je ključne kategorije poput kolonijalizma i militarizma. Takticizam lenjiniz- ma vratio je nacionalnu ideologiju na mala vrata. Ovo nije beznačajno, jer danas svedočimo privid- no protivrečnom fenomenu ,progresivnih“ čla- nova transnacionalne globalne elite koji govore protiv rastućeg populističkog nacionalizma. Da

23. W.E.B. Du Bois. The Souls of White Folk, New York 1920.

PATITTOdTIUJMJ

TE

| == eh a pavorar KAPTA =

Dog im WALMOWAR ZNA KANWTANU AVPKABATA

„ENANTIA čio

li je moguće da kapitalizam, koji se oslanjao na nacionalnu ideologiju (kao ujedinjujući ideološki režim koji je zamenio religiju), sada promoviše transnacionalne formacije, definišući populi- stički nacionalizam kao svog suparnika? Tran- snacionalni kapitalizam traga za većim profitom kroz premeštanje proizvodnje u zone niske cene rada, u kombinaciji sa novim kolonijalizmom (pljačka resursa putem ,slobodne trgovine“, za- jmovi i neprestani ratovi ,niskog intenziteta“ na periferiji), i sa napadima na prava i povlastice u ,privilegovanim zonama“, stvarajući uslove ekstremne nejednakosti unutar kapitalističkih centara. U ovom kontekstu, mogli bismo da defi- nišemo ,imperijalizam“ kao ekonomski, kulturni, i vojni ekspanzionizam (izvan usko shvaćenog kapitalističkog načina proizvodnje) koji teži da reprodukuje kapitalizam kao globalni sistem. Uz to, postoje ,individualni imperijalizmi“, koji

ONIKE MO. OTIV e i wate, [\

(AVE

pojedine pokušaje ekspanzionizma (ne nužno teritorijalne) supranacionalnih formacija ili regi- onalnih sila opisuju kao deo takmičenja za moć unutar svetskog sistema. Na kraju, unutar glo- balne kapitalističke podele i u skladu sa svojim potencijalom, sve države su ekspanzionističke, jer, sa jedne strane, podržavaju ekspanzionizam svojih buržoaskih klasa, dok sa druge strane, učestvuju u naddržavnim formacijama koje su stvorene upravo zbog potreba imperijalističkog aspekta svetskog sistema. Nacionalna ideologi- ja je i dalje neophodna: ona je najefikasnija lažna svest ugnjetenih. Sukobi donose novu ravnote- Zu, jer se opadanje kvaliteta života u zemlji može opravdati „nacionalnim neprijateljem“ (druga država, nadnacionalna organizacija, ali nikako kapitalizam i njegove krize). Oni takođe nepre- stano pripremaju teren za rat, ultimativnu reboot and restart operaciju kapitalističke mašine.

Nacionalizam je bio koristan tzv. buržoaziji dok je pravila svoje prve korake, jer ju je ujedinio razdvojivši je. Transnacionalni kapitalizam nije ugrožen individualizacijom svojih subjekata. Na- protiv, on pravi obrasce i reprodukuje najrazličiti- je vrste razdvajanja. Dok se rivalstva između dr- žava i antagonizmi između različitih naddržavnih formacija povećavaju, globalna dominacija kapi- talizma se ni najmanje ne dovodi u pitanje. Zai- sta, ne samo da se kapitalistički imaginarijum ne dovodi u pitanje, već vidimo skok apatije do ne- zamislivih visina. Suprotno utešnom predviđanju Gi Debora (Guy Debord) kako su ,dani ovog druš- tva odbrojani [...] njegovi stanovnici su podelje- ni na dva dela, od kojih jedan želi da ga uništi“ (možda najpoznatiji aforizam iz četvrtog italijan- skog izdanja Društva spektakla), ,nacionalizmi odozdo“ širom sveta sada proizvodi podele koje će neizbežno pomoći ljudima da još više interna- lizuju strukture sopstvene potčinjenosti.

Popis korištenih i preporučenih radova:

Jason Adams (2003), Non-Western Anarchisms, Zabalaza Books.

Lin Biao. Report to the Ninth National Congress of the Com- munist Party of China, delivered on April 1 and adopted on April 14, 1969, https://www.marxists.org/reference/ archive/linbiao/1969/04/01.htm

Shimshon Bichler kat Jonathan Nitzan (2010), “Capital as Power - Toward a New Cosmology of Capitalism", Dissi- dent Voice, May 2010.

Anthony Brewer (1980), Marxist Theories of Imperialism - A Critical Survey, Routledge.

David Broder, “Machete and Sickle”, https://jacobinmag. com/2019/03/latin-american-communism-comintern- third-international].

Aimé Césaire (1955), Discours sur le colonialisme, Presence Africaine.

Dave Crouch, “The Bolsheviks and Islam”, International Social- ism 2:110

Giovanni Arrighi, The Long Twentieth Century:Money, Power and the Origins of Our Times, 1994.

W.E.B. Du Bois (1915), “The African Roots of War", Atlantic Monthly, May 1915.

W.E.B. Du Bois (1920), “The Souls of White Folk”, DARKWA- TER - Voices from within the Veil, Harcourt, Brace and Company, New York.

Steven Hirsch kat Lucien van der Walt (ertiy.) (2010), “Anar- chism and Syndicalism in the Colonial and Postcolonial World, 1870-1940", Studies in Global Social History, vol. 6.

Richard Koebner kat Helmut Dan Schmidt (1964), Imperial- ism, The Story and Significance of a Political Word, Cam- bridge University Press.

Immanuel Wallerstein, The Modern World-System. 1974.

V. |. Lenin, The Second Congress of the Communist Interna- tional, July 19, 1920.

V. |. Lenin, Eighth All-Russia Congress of Soviets, December 29, 1920.

Rosa Luxemburg. The Accumulation of Capital 1913.

D.T. Northrop, Veiled Empire: Gender and Power in Soviet Cen- tral Asia, New York 2004.

Prabhat Patnaik (2017), “Marx on Imperialism”, People’s De- mocracy, vol. XLI, No 52.

Fredy Perlman (1985), “The Continuing Appeal of Nation- alism’, Fifth Estate #319, https://theanarchistlibrary. org/library/fredy-perlman-the-continuing-appeal-of- nationalism

Marcel Stoetzler (2016), “Marx, Karl (1818-83) and imperial-

ism”, Palgrave Encyclopaedia of Imperialism and Anti-Im- perialism, vol. 1.

Marcel Stoetzler (2018), “Critical Theory and the Critique of Anti-Imperialism", The SAGE Handbook of Frankfurt School Critical Theory, vol. 3.

Woodrow Wilson's Address to Congress, Analyzing German and Austrian Peace Utterances, 11 February, 1918, http://www.gwpda.org/1918/wilpeace.html

Robert Young (2001), Postcolonialism: An historical introduc- tion, Oxford, Blackwell.

eyra trod]

T

ENTITTOdTIU

Jungslawen S£ i nihilistički

1 U

nacionalizam

Jungslawen su bili mladi jugoslavenski revoluci- onarni nacionalisti iz bosne i hrvatske koji su se politički razvili tokom godina koje su neposred- no prethodile Prvom svetskom ratu.

S obzirom da su u velikoj meri bili inspirisani evropskim nacionalističkim pokretima devetna- estog veka, kao i zbog jakog nemačkog intelek- tualnog uticaja na njih, istoričar Milorad Ekmečić dao im je nemačko ime “Jungslawen”.

Mlada Bosna, grupa koja je 1914. godine izvršila atentat na Franca Ferdinanda u Sarajevu, danas je najpoznatija i najuvaženija sekcija ovog pokre- ta. Mnogi anarhisti na Balkanu su danas spremni da istaknu anarhističke uticaje na ovu grupu, ili čak da mladobosance proglase za anarhiste, iako su članovi Mlade Bosne jasno odbacili anar- hizam zarad nacionalizma.

Namera ovog teksta je pokušaj da se ova konfu- zija razjasni.

Kako bismo bolje sagledali šta su Junglawen-i stvarno bili, počećemo od razmatranja nekh as- pekata istorije srbije, hrvatske i bosne, a zatm preći na razmatranje ideja koje su uticale na jugoslovenski revolucionarno-nacionalistički po- kret s početka 20. veka.

2.

Tokom procesa koji je trajao od 1804. do 1835. godine, a koji je Leopold fon Ranke nazvao “Srp- ska revolucija“, srbija je uspostavljena kao de fa- cto nezavisna država, a ta je nezavisnost zvanično potvrđena na Berlinskom kongresu 1878. godine.

Tokom ovog procesa, ukinuti su feudalni odnosi i učinjeni prvi pokušaji uspostavljanja liberal- nog ustavnog sistema u srbiji. Osnovano je ne- koliko političkih partija koje su postojale u na- petom odnosu sa često autokratski nastrojenim vladarima (prvo kneževima, potom kraljevima)

Pe exFatrodraupy

iz dve suparničke dinastije, Obrenovića i Kara- đorđevića.

Daleko najmnogoljudnija klasa u srbiji bila je klasa sitnog seljaštva, koja je raspolagala sitnim zemljišnim posedima. Iz malobrojnog obrazova- nog stanovništva formirana je nova vladajuća klasa: birokratija. Ovako je Bakunjin pisao o sr- bijanskim birokratama u svojoj knjizi Državnost i anarhija (1873):

“Dok su još mladi i nisu još stigli da se iskvare u državnoj službi, te mladiće uglavnom odliku- je plameno rodoljublje, ljubav za narod, prilič- no iskreni liberalizam pa čak u posljednje doba demokratizam i socijalizam. Ali tek što stupe u službu, pobjeđuje gvozdena logika položaja, stanja stvari koje je prisutno u određenim hi- jerarhijskim i probitačnim političkim odnosima pa mladi rodoljubi postaju od glave do pete či- novnici, ostajući reklo bi se, i nadalje i rodoljubi i liberali. No dobro je poznato kakav je liberalni činovnik, on je neusporedivo gori od obična i neprikrivena činovnika-boga i batine.“

Pro-austrijski autokrata, kralj Aleksandar Obre- nović ubijen je 1903. godine od strane grupe za- verenika koji su svi bili oficiri srbijanske vojske. Tako Petar Karađorđević, iz rivalske dinastije,

Ubistvo kralja Aleksandra i kraljice | j Drage 1903 id

postaje kraljem. Tokom celog ovog perioda do- minantna politička partija bila je Narodna radi- kalna stranka, koja je podržavala ubistvo te je pokušavala da približi srbiju rusiji i francuskoj.

Ovaj je događaj doveo do velikih napetosti iz- među austro-ugarske imperije i srbije. Te su se napetosti pogoršale tokom serije sledećih dešavanja: tzv. Carinski rat 1906-1908 (poznat i kao Svinjski rat), u kom je austro-ugarska sr- biji nametnula trgovinski embargo; unilateralna aneksija bosne od strane austro-ugarske 1908. godine (srpski nacionalisti su bosnu videli kao srpsku zemlju, a ovaj potez austro-ugarske su i evropske sile smatrale ilegalnim); kao i neo- čekivane pobede srbije u Balkanskim ratovima 1912-1913, uz teritorijalno proširenje srbije na račun turske.

3.

Nacionalizam se u hrvatskoj razvijao u okolnosti- ma koje su uglavnom bile određene i ograničene činjenicom da je hrvatska bila teritorija u okviru austro-ugarske imperije. Habsburška imperija je 1876. godine reformisana kao austro-ugarska. Takozvana “Austro-Ugarska nagodba” uspostavila je imperiju kao dualnu monarhiju, savez dve suve-

rene države. Sledeće, 1868. godine, postignuta je “Hrvatsko-Ugarska nagodba“, po kojoj je uveden dodatni dualizam, ovoga puta u okviru ugarskog dela imperije. Po hrvatskom shvatanju ovog kom- promisa, hrvatska je viđena kao država i nacija, koja je bila u savezu sa ugarskom, a koja ja zauz- vrat kao veća jedinica bila u savezu sa austrijom. Kako je ugarska strana imala drugačije viđenje sporazuma došlo je do nacionalističkih napetosti.

Hrvatska je imala parlament (sabor), vladu, i po- stavljenog “bana” - u suštini predsednika vlade.

Različite političke partije koje su se formirale u hrvatskoj obično su definisane prema njihovom odnosu spram nagodbe iz 1868. Drugo ključno pitanje ticalo se veliki populacije etničkih srba u hrvatskoj.

Hrvatski nacionalisti su ovom pitanju pristupali na različite načine, ali postojale su dve primarne struje mišljenja:

Prvo, postojao je ilirski i kasnije jugoslovenski pokret kog je predstavljala Narodna stranka, ka-

Ante Starčević

snije Nezavisna narodna stranka, a još kasnije Napredna omladina i druge grupe. Po mišljenju ovoga pokreta hrvati i srbi iz hrvatske bili su de- lovi iste nacije, koju je trebalo zvati jugosloven- skom. U skladu sa ovom idejom, hrvatski sabor je doneo različite odluke. Tako je 1861. godine sabor odlučio da se zvanični jezik hrvatske zove jugoslavenski.

Nasuprot tome, druga struja, koju je oličavao ideolog hrvatskog nacionalizma Ante Starčević, insistirala je na važnosti održavanja hrvatskog nacionalnog imena i "istorijskih prava“ koja su tom imenu pripisivana. Po ovome pogledu srp- ska nacionalnost na teritoriji hrvatske nije posto- jala. Ali srbi kao takvi nisu odbačeni. Starčević (čija je majka bila srpkinja) smatrao je da su srbi hrvati. Štaviše, Starčević je sve slovenske stanovnike srbije, bosne i crne gore smatrao za hrvate. Starčević i njegovi sledbenici su osnovali Stranku prava, koja je kasnije imala mnogo razli- čitih frakcija, a koje se sve mogu okarakterisati korišćenjem odrednice “pravaši”, nasuprot jugo- slovenski orijentisanih'naprednjaka“.

4.

Isti onaj Berlinski kongres koji je 1878. priznao nezavisnost srbije (i crne gore) doneo je i odluku po kojoj se bosna, iako i dalje zvanično deo tur- ske, našla pod austrijskom administracijom.

Od svih teritorija koje će kasnije činiti jugoslavi- ju, bosna je možda najjasnije bila u kolonijalnom položaju. Stari feudalni sistem osmanskog car- stva je i dalje bio na snazi, a teritorijom su uprav- ljali guverneri koje je postavljala austrija.

Godine 1914. je u Bosni bilo 93, 336 kmetovskih porodica . Pravoslavno stanovništvo, koje je čini- lo više od 40% ukupne populacije, kontrolisalo je samo 6% zemlje. Više od 90% zemlje imalo je mu- slimanske vlasnike, što naravno ne implicira da su svi muslimani bili zemljoposednici. Sa druge

eyra trod]

T

strane, većinu državne birokratije činili su stranci. Manjinu lokalaca koji su bili zaposleni od strane države činili su gotovo isključivo katolici.

To znači da su od tri glavne etničke skupine koje su živele u bosni, srbi bili najmarginalizovaniji. Ali bez obzira na to, pokret nacionalističke omla- dine koji se razvio u godinama pre Prvog svet- skog rata bio je sačinjen od ljudi sva tri etnička porekla, i uz to blisko, lično i ideološki, povezan sa mladim nacionalistima iz hrvatske.

5.

lako su mladi nacionalisti bosne (Mlada Bosna, MB) i hrvatske (Mlada Hrvatska, MH) bili blisko povezani, ne može se reći da su imali direktnog pandana u srbiji.

Najbliža nekakvoj Mladoj Srbiji bila je grupa stu- denata koja se okupljala oko novina Slovenski jug, koje su izlazile 1903. godine. Tu grupu pred-

Roditelji Gavrila Principa ispred porodične kuće

vodio je Ljubomir Jovanović - Čupa, koji je bio jedan od vođa studenstkih demonstracija protiv kralja Aleksandra 1903. godine, a kog je jedan od mladobosanskih ideologa Vladimir Gaćinović prozvao “Macinijem Mlade Srbije“. Ali ovo je oči- gledno bila starija generacija od Mlade Bosne i Mlade Hrvatske.

U vreme kad su Jungslawen-i već bili aktivni i us- postavljali veze u srbiji, grupa koja bi bila njihov ekvivalent u srbiji nije postojala. Ono što jeste postojalo bila je grupa nacionalističkih oficira koji su 1903. bili deo zavere da se ubije kralj, a koji su sada činili tajno društvo “Ujedinjenje ili smrt", poznatije kao Crna ruka.

To je bila grupa sa kojom su Jungslawen-i uspo- stavili bliski odnos u srbiji. Čupina grupa je sada činila civilni deo Crne ruke. Njegov entuzijazam za, i znanje o evropskim nacionalističkim tajnim društvima 19. veka, poput Karbonara, omogućilo je koristan uzor za formiranje Crne ruke i njenih tajnih rituala i zakletvi.

6.

Mlada Bosna kao konkretna organizacija nije postojala. Ono što je postojalo bilo je mnoštvo tajnih klubova koji su osnivani svugde gde su po- stojala srednje škole u bosni. Tačnije bi bilo reći

Čupa (sa šubarom) kao četnički borac

da je ime Mlada Bosna označavala generaciju, ili određeni milje, pre nego organizaciju.

Prvi klubovi ove vrste osnovani su u Mostarskoj gimnaziji 1905. godine: jedan je osnovao Dimi- trije Mitrinović (koji će uskoro postati glavni ide- olog MB), a drugi Bogdan Žerajić (koji će uskoro postati mučenik MB). Ubrzo su se ovakve grupe proširile po bosni, a jedna od najvažnijih grupa osnovana je u Sarajevu 1911. godine i nazvana “Srpsko-Hrvatska napredna organizacija“. Gavri- lo Princip postat će njenim članom.

Dimitrije Mitrinović 1912. objavljuje pogram nas- lovljen “Program omladinskog kluba Narodno ujedinjenje" (grupa nije zapravo postojala) kojeg su usvojile sve Junglslawen grupe u bosni i hr- vatskoj.

7.

Za razliku od Mlade Bosne, konkretna grupa koje se zvala Mlada Hrvatska jeste postojala.

Bila je to grupa pravaške omladine koja se od- vojila od glavne Stranke prava 1910. godine i objavljivala istoimene novine. Njihovo razdva- janje počelo je na sličnim osnovama koje su imali Jungslawen u bosni, tako što su usvojili i agitovali za militantnije medote borbe. Za grupu koja je dolazila iz pravaškog miljea, i čak bila u savezu sa najizrazitije anti-srpskom i šovinistič- kom strujom tog pokreta koju je predvodio Josip

Frank, sve više i više se otvarala za ideju jugo- slovenske kulturne saradnje, iako je u početku i dalje podržavala ekskluzivni hrvatski nacionali- stički program po kojem je na teritoriji hrvatske i bosne postojala samo hrvatska nacija.

Ipak, postojale su očigledne protivrečnosti u gru- pi, ako uzmemo u obzir da su članovi grupe bili i Mile Budak (očajan pisac i budući ustaša) i Tin Ujević (genijalni pesnik i budući jugoslovenski revolucionarni nacionalista, povezan sa Crnom rukom).

Ovo je samo uži smisao koji je pridavan imenu Mlada Hrvatska.

Isto ime, u širem smislu, korišćeno je za novi pokret koji se u hrvatskoj razvio naročito tokom

Tin Ujević, Krešo Kovačić i Ljubo Weisner, Zagreb 1911

PATITTOdTIUJM

F

oO Wntipotitika

Balkanskih ratova (1912-1913), a koji je bio sači- njen i od delova pravaške omladine (poput Ujevi- ćeve grupe unutar uže MH) koji su usvojili jugo- slovensku nacionalističku ideologiju, i od delova “napredne“ omladine koji su usvojili militantnije oblike borbe. Ova nova grupacija postala je Mla- da Hrvatska koja je bila direktni pandan Mladoj Bosni i razumevala je sebe kao jugoslovensku revolucionarnu nacionalističku omladinu.

8.

U srbiji je već 1902. godine formirana tajna gru- pa inicijalno kao “privatna inicijativa“, poznata pod različitim imenima: “Makedonski komitet", “Srpski komitet" itd. Grupa je bila inspirisana militantnom makedonsko-bugarskom grupom VMRO (Unutrašnja Makedonska revolucionarna organizacija) koja je koordinisala geriliskim ra- tom u makedoniji, koja je u to vreme još uvek bila deo turske.

Njihov je cilj bio da organizuju pro-srpske četnič- ke odrede (VMRO je organizovala prve četnike, koji su sada poslužili kao uzor), kao paravojne formacije u službi nacionalističkih interesa srp- ske buržoazije, bez zvaničnih veza sa srpskom državom.

Simbol Crne ruke

Uskoro je ovu grupu u potpunosti preuzela drža- va, i od tada je postojala kao tajna organizacija

pod imenom “Srpska odbrana“, u formi obave- štajne mreže kao i strukture korišćene za organi- zovanje gerilskog rata, u vidu četničkih odreda.

Kada je 1908. godine austrija odlučila da izvrši aneksiju bosne - što je značilo da je odlučila da prestane da se pretvara da priznaje suverenitet turske nad bosnom i da jednostavno otvoreno proglasi bosnu svojom teritorijom - unutar srbi- je je došlo do velikih tenzija.

Četnički amblem

Taj je potez viđen kao velika provokacija usme- rena protiv srpskih interesa i doveo je do inten- zivne nacionalističke mobilizacije. Otvoreno se spekulisalo o mogućem izbijanju rata između austro-ugarske i srbije.

U tim uslovima je “Srpska odbrana“ preimeno- vana u “Narodnu odbranu“ i reorganizovana kao javna nacionalistička politička organizacija. Narodna odbrana je upravljala javnim naciona- lističkim manifestacijama kao i regrutovanjem dobrovoljaca u četničke odrede, u sklopu pri- prema za mogući rat. Organizacija je vrlo brzo omasovljena.

Međutim, srbijanska buržoazija je ubrzo napra- vila zaokret, počela da sledi poteze velikih sila i odstupila od nacionalističke pozicije spremne za

rat, te se pomirila sa aneksijom. Ovakav zaokret je od strane ekstremnih nacionalističkih krugova bio viden kao Cin izdaje.

=;

za še a "SU

> STE 2 =

Voja Tankosić u albanskoj nošnji 9.

Ekstremniji nacionalistički krugovi su bili poseb- no uticajni u srbijanskoj vojsci. Uskoro je grupa mlađih zaverenika i atentatora iz 1903. zaključila da vladu sačinjavaju slabići i izdajnici, i da je na njima samima da deluju.

Organizaciju su formalizovali 1910-11. pod ime- nom "Ujedinjenje ili smrt", poznatijom kao Crna ruka.

Crna ruka je bila ekstremno nacionalističko tajno društvo sa proto-fašističkim odlikama. lako nisu delovali javno, odlučili su da pokrenu novine Pije- mont (nazvane po italijanskoj državi koja je viđe- na ka predvodnik procesa ujedinjenja italije) koje bi služile njihovim ciljevima. Novine je uređivao Čupa, koji je takođe uveo masonske uticaje u ovu organizaciju.

Idelogija koju je ova grupa propagirala sastojala se od ekstremnog nacionalizma i od otvorenog zagovaranja kulta nacije i države. Zagovarali su ukidanje sloboda, ljudskih prava i demokratije zarad zaštite interesa nacije. U njihovoj ideologi- ji jugoslovenska ideja je često poistovećivana sa idejom velike srbije.

Grupu je predvodio fanatični i beskrupulozni pu- kovnik Dragutin Dimitrijević - Apis, koji je sma- tran sivom eminencijom srbijanskog političkog života i kojeg su se političari plašili. Njegova desna ruka bio je Voja Tankosić, glavni četnič- ki komandant i organizator četničkih logora za obuku. Tankosić je od strane svojih savremenika bio opisan kao glup čovek koji je bio poznat po tome što je lično klao dezertere i neprijateljske vojnike.

Crna ruka je faktički kontrolisala četničku orga- nizaciju, a i postavila je svoje ljude na uticajna mesta unutar Narodne odbrane.

Ovde je bitno uzeti u obzir da se Narodnom od- branom nastavilo koristiti kao obaveštajnom organizacijom, s mrežom agenata koji su blisko sarađivali sa četničkom organizacijom i srbi- janskom državom. Ali sada je Narodna odbra- na dobila i parelni, tajni, možemo reći “duboko državni“ centar koji je kontrolisala Crna ruka, a da mnogi članovi Narodne odbrane toga nisu bili svesni.

Od 1908. godine Narodna odbrana se sve više fokusirala na bosnu i počela je i tamo da razvija mrežu svojih agenata. Fokus je potpuno preba- čen na bosnu posle pobeda srbijanske vojske u ratovima 1912-13, čime je srbija preuzala kon- trolu nad velikim delovima makedonije. Crna ruka je bila u dobrom položaju da koristi mreže koje je uspostavila Narodna odbrana, bez znanja srpske vlade. Upravo su korišćenjem ovih kana- la mladobosanci bili poslati u sarajevo da ubiju Franca Ferdinanda.

o eyrar Todt au)

Pobede u makedoniji nisu značile da su tenzije između Crne ruke i srpske vlade nestale. Vojne vlasti u novoosvojenim delovima makedonije i kosova, često sačinjene od članova Crne ruke, odbijale su da priznaju nadležnost civilnih vlasti, pa je ovim teritorijama upravljano kao okupira- nim teritorijama, od strane vojske. Tokom ovog perioda Apis je i zvanično postao šef vojne oba- veštajne službe.

10.

Za mlade jugoslovenske nacionaliste iz hrvatske i bosne srbija je postajala sve privlačnija. Bila je to nezavisna južnoslovenska država, sa poli- tičkim i ekonomskim sistemom koji se mladim nacionalistima činio kao veoma egalitaran, po- gotovo u usporedbi sa austrijom.

Vladimir Čerina, vođa nacionalističkih revolucio- nara iz hrvatske, napisao je ovo o srpskoj demo- kratiji: “Možda kao nigdje u Evropi u Srbiji vlada jedna luda demokracija (...) gdje su socijalisti i anarhisti brojniji od naših konzervativaca i dje- vojka je tamo emancipovanija od naše". Ovo je bilo veoma tipično mišljenje. Za vreme privre- menog boravka u Beogradu (često su izbaciva- ni iz bosanskih škola zbog političkih aktivnosti, pa bi svoje školovanje nastavljali u srbiji gde su sklopili odnose sa Crnom rukom) članovi MB su bili veoma impresionirani egalitarnom kultu- rom Beograda, gde su se ljudi veoma različitog društvenog statusa zajedno družili po kafana- ma. Uprkos tome što nisu bili religiozni, voleli su da posećuju liturgiju u maloj crkvi Ružici na Kalemegdanu, pošto su tamo mogli da sretnu i samog kralja Petra.

Aktivnosti mladobosanaca su inspirisale i Mla- du Hrvatsku da krene u pro-srbijanskom smeru. Kada je Bogdan Žerajić pokušao da ubije guver- nera bosne Marijana Varešanina 1910. godine (a potom počionio samoubistvo i tako postao

mučenik i veliki izvor inspiracije za mlade revo- lucionare), njegov prijatelj i ideolog Mlade Bo- sne Vladimir Gaćinović ustvrdio je da je Žerajić želeo da ubije Varešanina kako bi osvetio devet- naestovekovne hrvatske nacionaliste Eugena Kvaternika i Vjekoslava Bacha. Kvaternik i Bach su pokušali da izvedu oružani ustanak protiv austrije 1871. godine. Kada je pokušaj propao, hrvatski pravaši su okrivili Varešanina za smrt Kvaternika i Bacha. Obojica su bili bliski sarad- nici Ante Starčevića i među osnivačima Stranke prava.

Žerajevićeva žrtva je nagnala pravaše poput Tina Ujevića da usvoje jugoslovenski nacionalizam i pro-srbijansko stajalište: “Srbi pucaju i osvećuju naše mučenike".

Ali glavni podsticaj za pro-srbijansku stvar bili su uspesi srbijanske vojske u balkanskim ratovima - oni su stvorili pro-srbijansku groznicu među omladinom kako u hrvatskoj tako i u bosni. Uje-

Vladimir Čerina

vić je tada ustvrdio:"Nasi ljudi u Monarhiji ne slu- te koliko je naša Srbija naša, kako je Srbija sto puta, neću reći srpskija nego baš hrvatskija od same Hrvatske, i oni to moraju da doznaju, da čuju i da vide.”. A njegov bliski saradnik i takođe bivši pravaš, Kreško Kovačić je insistirao: “Hrvati ne smiju nikada zaboraviti, da postoji jedna slo- bodna hrvatska država - Srbija, kao što Srbija ne smije nikada zaboraviti da postoji jedna neoslo- bodena srpska država - Hrvatska.”

| Ujević i Kovačić su otišli u srbiju, kao i hrvatski Junglslawen-i poput Vladimira Čerine, Luke Juki- ća, Oskara Tartalje i Pavla Bastajića, koji su svi uspostavili veze sa Crnom rukom. Pouzdano se zna da su Tartalja i Bastajić postali članovi Crne ruke. Ujević i Kovačić su napisali revolucionarno nacionalističku brošuru koju je objavio Pijemont, izdavačka sekcija Crne ruke, a Luka Jukić je na- oružanje i obuku dobio od Voje Tankosića i nje- govih četnika. Obuku i naoružanje će iskoristiti u pokušaju atentata na bana Cuvaja u Zagrebu 1912. godine.

Bosanski nacionalistički revolucionari imali su i bliže odnose sa Crnom rukom, i prema seća- njima jednog od njih, Mustafe Golubića, “svi čla- novi Mlade Bosne postali su članovi Crne ruke" - verovatno je ovde mislio na one koji su otišli u srbiju. Mnogi od njih postali su četnici, prošli su kroz obuku u logorima i stekli borbeno iskustvo u makedoniji.

Neki od njih, poput Principa i njegovih prijatelja, su od strane Tankosića ocenjeni kao previše bolešljivi, ali činjenica da su bili lošeg zdravlja, često kontemplirali o smrti i žrtvovanju, i bili spremni da umru za nacionalističku stvar, uči- nilo ih je veoma pogodnim potencijalnim aten- tatorima. Nejasno je da li su Apis i Tankosić zapravo mislili da će atentat na Franca Ferdi- nanda biti uspešan. Spekulisalo se da su oni zapravo verovali da Princip i drugovi neće biti uspešni i da će to proizvesti blamažu za vladu

srbije, koju je Crna ruka videla kao neprijatelja. U svakom slučaju, crnorukci su obezbedili kap- sule sa cijanidom za mlade atentatore, kako bi mogli počiniti samoubistvo posle atentata, us- pelog ili ne.

11.

Ideologija mladih jugoslovenskih nacionalista je na prvom mestu bila inspirisana nacionali- stičkim pokretima koji su doveli do ujedinjenja nemačke i italije. Anarhisti, levičari, kao i nacio- nalisti koji se danas dive Mladoj Bosni negiraju činjenice kada je pitanju osnovna srž ove mlado- bosanske ideologije: liberalizam.

Jungslawen-i su imali različite ideološke uticaje, ali oni koji su odredili njihove ciljeve - društvo kakvo su želeli da vide u budućnosti - bili su li- beralni uticaji.

Na primer, objavili su brošuru koju je napisao bečki anarhista Pjer Rami (Pierre Ramus) Laž parlamentarizma, što je zaista bila anarhistička kritika parlamentarizma kao takvog. Međutim, kada su oni sami pisali o parlamentarizmu kakav je postojao u bosni ili hrvatskoj, nisu pisali o laži parlamentarizma, već o lažnom parlamentariz- mu.

Neprestano su dolazli do zaključka kako su oda- brali revolucionarna sredstva zato što je bilo uzaludno koristiti parlamentarna sredstva poli- tičke borbe u zemlji lažne demokratije kao što je bila bosna. Sa druge strane, parlamentarni sistem koji je bio na snazi u srbiji videli su kao autentičan i privlačan.

Ne samo to, već i uprkos tome što su bili oset- ljivi na pitanja društvene i ekonomske nepravde, mislili su da ukoliko bi jugoslovenska nacional- na država koja bi se formirala na ruševinama austrijskog carstva, primenila kako agragrni tako i parlamentarni sistem koji je postojao u

PATITTOdTIUJMJ

=

2 BMBIMOTEKA ,,OCNOBOBEHE* 2

? TAPANEHTAPH3NA

on PIERRE KANUS-A.

UWAJEHA x

Pierre Ramus - Laž parlamentarizma, Sarajevo 1914

srbiji (koja bi činila teritorijalnu srž ove nove države), bi to automatski rešilo sve socijalne, ekonomske i političke probleme sa kojima su se suočavali.

12.

Određena kognitivna disonanca je bila neop- hodna kako bi ovakvo viđenje srbije bilo održa- no - što je bilo olakšano činjenicom da su se, prema sopstvenim memoarima, mladobosanci tokom svog boravka u Beogradu družili isklju- čivo među sobom. Prema jednom od njih, Rat- ku Parežaninu, tokom višemesečnog života u Beogradu (u toku kojeg je bio cimer Gavrila Principa), ne samo da se nije sprijateljio ni sa jednom lokalnom mladom osobom, već čak nije ni razgovarao ni sa jednom od njih. Njihovi jedi- ni kontakti u Beogradu bili su oni povezani sa Crnom rukom.

Članovi Crne ruke

U to su vreme u Beogradu postojali su mladi anarhisti i revolucionarni sindikalisti. Da su bosanski Jungslawen-i sa njima imali ikakav kontakt, lokalci bi im mogli ispričati da su uče- stvovali u mnogim štrajkovima, da su neki od ovih štrajkova brutalno ugušeni i da su u nekim slučajevima radnici ubijani od strane države, kao i da su mladobosanski novi prijatelji, četnici, po- nekad korišćeni za brutalne napade na radnički pokret. Takođe su im mogli ispričati kako država zabranjuje anarhističke novine.

Ali pošto se takvi razgovori nisu dogodili, mla- dobosanci, koji su čitali anarhističku literaturu i simpatisali delimično sa njenim sadržajem, nisu bili primorani da se suoče sa realnošću toga ko su njihovi novi saveznici bili, ili možda nisu želeli da se suoče sa ovom realnošću. Stoga su mogli da uspostave najbliže odnose sa antidemokrat- skom i proto-fašističkom Crnom rukom, i da se istovremeno dive "srpskoj demokratiji".

Princip (desno) sa članom Crne ruke (centralno)

Hapšenje Nedeljka Čabrinovića u Sarajevu

Jedini među njima koji će sebe opisivati kao anarhistu, Nedeljko Čabrinović, je takođe bio je- dini među njima koji je imao neke kontakte sa mladim anarhistima iz Beograda. Zbog ovoga uticaja je oscilirao između anarhističkog i nacio- nalističkog stajališta, te ga je zbog toga Gavrilo Princip smatrao “nedovoljno inteligentnim“ i “ne- dovoljno nacionalnim zato što je pre bio anar-

hista i socijalista“.

13.

Simpatije za neke aspekte anarhizma su bile stvarne, ali su takođe bile i svesno površne.

Jungslawen-i su sebe videli kao revolucionare i tražili su inspiraciju među drugim revolucionari- ma. U to vreme bilo je teško za svakoga ko je želeo da izvrši “prevrat političkog sistem“ da ne bude inspirisan ili delimično pod uticajem prime- ra anarhističkih revolucionara.

Simpatije su bile uglavnom za “anarhističke me- tode” koje su korišćeni u to vreme, a nekada su se na njih referisali i kao na “ruske metode“ - ali u tim metodama (kao što je, na primer, atentat) nije bilo ničega inherentno anarhističkog, i omla- dina je toga bila svesna.

Tokom svog suđenja Princip je jasno izjavio da, iako je mislio da bi društvo uspostavljeno na principima koje je predlagao Kropotkin teorijski bilo moguće ukoliko bi se okolnosti promenile, ovo nije bila njihova briga: “Ali mi kao naciona- listi premda smo čitali i socijalističkih i anar- hističkih spisa, nismo se mnogo tim pitanjem zabavljali, jer smo držali da svaki od nas ima drugu dužnost, nacionalnu dužnost". Takođe je jasno istakao da je njihov cilj bilo uspostavljanje jugoslovenske nacionalne države, bilo u formi re- publike ili monarhije.

Čak je i Nedeljko Čabrinović, koji se barem neko vreme smatrao anarhistom, to formulisao ovako: “Ja sam pristaša radikalne anarhističke ideje, za- tim da se terorizmom uništi današnji sistem i da se mesto njega zavede drugi, liberalniji sistem; sto- ga ja mrzim sve predstavnike današnjeg navodno ustavnog sistema, i to ne kao osobe ove ili one, već

ven

samo kao nosioce te vlasti, koja svet tlači“.

Ovde je evidentno izjednačavanje "anarhizma" sa određenim militantnim vidovima borbe, kao i liberalizam koji leži u temeljima takvog stava.

14.

Razlozi za ovo su očigledni ako uzmemo u ob- zir da su Jungslawen-i smatrali da svaka nacija mora imati svoju “Francusku revoluciju", kao i da su štampali i s velikim entuzijazmom širili “De- klaraciju o pravima čoveka i građanina“.

Jedan od istorijskih uticaja koji je bio veoma inspirativan za njih bili su devetnaestovekovni nemački liberalni nacionalistički studentski klu- bovi, Burschenschaften. Oni su imali veliku ulogu u Martovskoj revoluciji i u ujedninjenju nemačke 1871. godine. Bili su liberalne i ekstremno nacio- nalističke orijentacije, zalagali su se za slobodu, prava i demokratiju, ali su nekada iz svog član- stva isključivali jevreje, zato što su bili “nedovolj- no nacionalni".

PATITTOdTIUJMJ

JE

Mitrinovićev program kog su svi Jungslawen-i usvojili, i koji je u velikoj meri odredio njiho- vu frazeologiju, takođe je u svojim temeljima sadržao liberalizam. Isticao je da je cilj “klu- ba" širenje nacionalne svesti među onim de- lovima “našega rascijepanoga, raznoimenoga i raznokulturnoga naroda" koji su potpuno ili nedovoljno svesni svojih nacionalnih prava, nacionalnih dužnosti i nacionalne vrednosti, te preporučivao:“Suzbijanje svega anacionalnog i antinacionalnog u materijalnom i duhovnom ži- votu našega naroda".

Cilj ovoga programa bila je modernizacija. Za Mladu Bosnu modernizacija je značila usvajanje vrednosti liberalne evrope, kao i njene kulture. Mitrinović je to ovako formulisao: “Ne možemo ostati neosetljivi prema bogatom i mnogostra- nom životu modernog i jakog Zapada, zato što će nas u tom sluačaju, nekulturne i nemoderne kakvi jesmo, taj bogati i jaki Zapad pregazi- ti silom svoje kulture“. A tokom suđenja zbog atentata na Franca Ferdinanda, Vaso Čubrilović, najmlađi među optuženima, je to ovako sumirao: “Nacionalista se bori da njegov narod dođe na stepen na kome su drugi narodi, da kulturno i po- litički podigne narod“. Ova ideja dostizanja nivoa

Studenti iz Jene odlaze u Rat oslo- bođenja 1813

razvoja drugih nacija prisutna je svuda u spisima MB. Kako je to Danilo Ilić rekao, takođe tokom suđenja: “Ako su Nijemci postigli to da budu jedna nacija, zašto to ne bi mogli i Srbi, Hrvati i Slovenci.“

Za njih je nacionalizam bio neophodni preduslov za uspostavljanje demokratije, opšteg prava gla- sa, nacionalnog suvereniteta i ukidanje svih ari- stokratskih privilegija.

15.

Kao što je već rečeno, Jungslawen generacija je imala mnogo površnih simpatija za atentate koje su počinili anarhistički i nihilistički revolucionari. Ali postojale su i slične simpatije za metode koje su primenjivali revolucionarni sindikalisti. Ovaj uticaj je dolazio iz francuske italije, a Žorž Sorel je bio pogotovo važna figura.

Oni su simpatisali ne-parlamentarne načine bor- be i videli ih kao potencijalno korisne u svom kontekstu. Štaviše, upravo je ova generacija po- pularizovala upotrebu reči “Strajk” u srpsko-hr- vatskom jeziku.

Studenti štrajkači 1912

Međutim, osnova i ciljevi ovih metoda transfor- misani su: umesto fokusa na proletarijat i porast solidarnosti među proleterima sa svakim novim štrajkom, kako su to videli i praktikovali sindikali- sti, nacionalistička omladina je štrajk videla kao metodu transformacije anacionalnog naroda u naciju. Umesto generalnog štrajka koji će srušiti kapitalizam oni su verovali u revoluciju koja će stvoriti jugoslovensku nacionalnu državu.

Srednjoškolac Milivoj Šćerbak pokušao je 1911. godine da ubije učitelja i posle neuspeha je izvr- šio samoubistvo. Ovo je dovelo do prvog “đač- kog štrajka“ u hrvatskoj, koji se sastojao uglav- nom od srednjoškolaca. Šćerbak je zapravo bio vođa jedne od mnogih đačkih i studentskih na- cionalističkih revolucionarnih grupa. Drugi đački štrajk izbio je 1912. kad je ban Cuvaj otvoreno iskoristio apsolutističke metode u vođenju poli- tičkog života hrvatske. Studenti su okupirali uni- verzitetsku zgradu i postavili na nju crnu zasta- Vu, u čemu je učestvovalo više od 300 studenata.

U Sarajevu su održane studentske demonstraci- je u znak solidarnosti sa Zagrebačkim studenti- ma. Ove demonstracije su bile organizovane od strane “srpsko-hrvatskih" revolucionara kojima je pripadao i Gavrilo Princip. Usledio je “đački generalni štrajk“ u hrvatskoj koji je bio važan ko- rak u širenju jugoslovenske nacionalističke ideje,

kao i u sklapanju bliskijih veza između srpske i hrvatske omladine, što je uključivalo i bivše pra- vaše koji su sada prihvatili pro-srbijansku orijen- taciju i spremali su se za nacionalnu revoluciju sa ciljem uspostavljanja jugoslovenske države: Po njima, Ante Starčević je sebe video kao jugo- slovena zato što je verovao da su svi srbi hrvati - Verovali su da je jugoslovenska ideja prefor- mulisala taj isti Starčevićev program, ali na vi- šem nivou i sada sa revolucionarnim metodama na raspolaganju.

16.

Jugoslovenski nacionalistički revolucionari su svoje ideje razvijali u periodu kada su ideje “inte- gralnog nacionalizma" bile popularne među mla- dim nacionalistima evrope. Ova doktrina koja je dolazila iz francuske insistirala je na važnosti kulturno homogene nacije i unitarne nacionalne kulture.

Uticaji integralnog nacionalizma pogotovo se mogu prepoznati u omladinskoj ideji da poje- dinačni delovi jugoslovenske nacije ne mogu preživeti ako su izolovani, kao i da svaka nacija koja je u procesu formiranja, ili je na neki način u opasnosti, zahteva velike žrtve od svojih indi- vidualnih pripadnika, pogotovo od omladine. Po ovoj doktrini moralno je ono što služi naciji.

Ideja da je jedinstvo i homogenost nacije predu- slov za njeno preživljavanje i razvoj, rezultovalo je u agresivnoj tendenciji zagovornika integral- nog nacionalizma ka asimilaciji drugih nacija. Integralni nacionalizam je bio važno poglavlje u istorijskom razvoju reakcionarnih ideja u evropi, koje je obezbedilo istorijsku vezu između liberal- nih ekstremno nacionalističkih ideja devetnae- stog veka sa jedne strane, i fašizma sa druge. | upravo su među ovim intelektualcima francuske i italije, koji su odlučili da pomešaju aspekte in- tegralnog nacionalizma i revolucionarnog sindi- kalizma, formulisani prvi fašistički programi.

PATITTOdTIUJM

jE

Jungslawen generacija je u velikoj meri oblikova- na tendencijom koja je često nazivana “pobunom protiv razuma“. Ovo je uključivalo ne samo već pomenute uticaje poput Sorela, u smislu u kom je on formirao svoje sindikalističke ideje instisti- rajuću na važnosti mita, već pre svega i uticaj koji je na njih imao Niče.

Nacionalistička omladina u bosni i hrvatskoj je puno i stalno čitala. Ono malo novca što su ima- li trošili su na knjige — često ih iznajmljujući u malim knjižarama koje su služile i kao pozajmne biblioteke: čitali su dok su hodali ulicom, tokom obroka, i uveče pred spavanje. A omiljeni među piscima bio im je Niče. Kako su to tvrdili njegovi prijatelji, Gavrilo Princip je stalno citirao Ničea.

Motivi volje i odlučnosti, vitalnosti i aktivnosti, bili su veoma jaki u Jungslawen generaciji. Je-

SOS

Muaow Buaakosnih, Capaicso. *

Dac, Huo, seh cy n janana myrr IL cso je GyNopito — eyaropito. A ropo norae aa o6aaKox hyt

CAKPUDCH NOGYNPTAB Ćor, Hans zođpit. JS npuruyo je "e10 yxopxo. Ia lyri CARPHYCH ZOJYVEDTAB Gor.

Ca unero BCPON, JAUNO, AGBKO, UPC Thuis eto ra xu. Tcaaan uyaceno MEGO, SUCIA M oGaano; erpenz.ui: 0. rae je dor, Haut noćne. U ayeo exo ra, pyre, verias Ysaaya. O, Ayro cue ra, ayro, yemni.

Lae, Jno, nots cy n JAVNIM sys II ene je cyxopitu, cyxopito A rope HODAO Za VÕSA LYTI Cakpucen roayupras Sor, Haw 206px.

Vidakovićeva pesma, posvećena Ivi Andriću (Bosanska vila“, Sarajevo, 1911, br. 19)

Miloš Vidaković, 1911

dan od članova je kasnije rekao kako je ceo pro- gram Mlade Bosne mogao biti sumiran jednom rečju: akcija. Princip je verovao da je za razvoj snažne volje spavanje sa bombom u krevetu (ne- što što je i sam praktikovao) daleko adekvatnije nego što su to bile sve popularne ideje francu- skih pedagoga.

Ne iznenađuje to što su mladobosanci bili veo- ma otvoreni za ideje umetničke avangarde, po- gotovo futurizma i ekspresionizma.

Miloš Vidaković, član Mlade Bosne, pisao je o Manifestu futurizma pre nego što je tekst postao poznat (1909). Omladina je sa oduševljenjem pozdravila destruktivni program futurizma, a po Vidakoviću cilj omladine bio je radikalna borba do tačke žrtvovanja. U poeziji ovih mladih revo- lucionara smrt i krv su stalno prisutni, kao i ideje konačne žrtve davanjem svog života za dobro nacije, ponekad u ratu u kom svi, ukjlučujući i samog pesnika, ginu.

Dimitrije Mitrinović

Dimirije Mitrinović je otišao korak dalje kada je 1913. godine napisao sopstveni futuristički ma- nifest: Estetičke kontemplacije. On je takođe bio taj koji je uspostavio direktne veze između mla- dobosanaca i nemačkih ekspresionista 1912. godine.

Ideja raskida sa starijim generacijama, čiju su umerenu politiku mladi nacionalisti odbacili, bila je veoma komplementarna sa temom suko- ba očeva i sinova koja je često bila prisutna u ekspresionističkim delima, kao i sa mišlju Haj- nriha Mana da je ekspresionizam “duh ojačan akcijom“.

17.

Entuzijam mladih jugoslovenskih nacionalista za nemački nacionalistički pokret uzvraćen je kada je u prvom izdanju Majn Kampfa, Hitler napisao ovo o atentatu mladobosanaca na Franca Ferdinanda u Sarajevu: “Ovo je ruka Boginje pravde uklonila najvećeg i najsmrtonosnijeg neprijatelja nemačke Austrije, nadvojvodu Franca Ferdinanda.“

U kasnijem izdanju je ova rečenica izbačena, a danas se Hitlerov stav spram Mlade Bosne obično ilustruje fotografijom okinutom u toku nacističke okupacije jugoslavije koja pokazuju kako nemački vojnici Hitleru predaju memori- jalnu ploču posvećenu Gavrilu Prinicpu i aten- tatu.

Šta je Hitler tačno mislio u tom trenutku danas je nemoguće reći, ali možemo reći nešto o odnosu nekih pripadnika Jungslawen generacije prema fašizmu.

Posle Prvog svetskog rata, individue povezane sa Jungslawen generacijom, imale su različite političke puteve, ali neki veoma važni ljudi iz ove generacije povezali su se sa fašističkim pokreti- ma i eksplicitno te pokrete doveli u vezu sa svo- jim idejama.

Ljubo Leontić, važni član jugoslovenske revolu- cionarne nacionalističke omladine iz hrvatske, entuzijastično je radio na osnivanju zajedničke revolucionarne organizicije, ali je u tim nasto- janjima sprečen atentatom u Sarajevu (baš tog

t

HAOBOM NTPC ee V MBP HNO PHEIN

| HABI Ii TH € (

Ha BIOR AHSA

AVEO) Vs TSOYA pe

: Adolf Hilter (= p prima Te : rođendanski

poklon 1941

PATI TTodr3ujW

JE

Voda jugoslovenskih nacionalista , LJUBO LEONTIL Predsednik Direktorija Glavnoga Odbora Orjuna

Ljubo Leontić kao vođa fašističke Orjune 1920-ih

dana je Leontić organizovao sastanak mladih nacionalista radi osnivanja nove organizacije).

Tokom 1920-ih Leontić je bio vođa Orjune (Orga- nizacija jugoslovenskih nacionalista), fašističke organizacije koja je zagovarala uspostavljanje integralne jugoslovenske nacije. Ova organizaci- ja je takođe zagovarala uvođenje korporativnog sistema, slavila je “domaći produktivni kapital i rad" i osuđivala finansijski i spekulativni kapital kao parazitski i anacionalan.

Dobroslav Jevđević, član Mlade Bosne koji je lič- no poznavao Principa, postao je jedan od vođa Orjune, pogotovo njenih paravojnih četničkih odreda koji su korišćeni da bi se skršio radnički pokret. Tokom Drugog svetskog rata Jevđević je bio kolaboracionista.

Niko Bartulović je bio nacionalistički revolu- cionar iz dalmacije, a posle rata, član Orjune. Napisao je brošuru